Σάββατο 16 Αυγούστου 2025 – Κυριακή 17 Αυγούστου 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΝΤΜΙΤΡΙΕΒΙΤΣ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (25 ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ 1906 – 9 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1975)
Πενήντα χρόνια από τον θάνατο του πρωτοπόρου Σοβιετικού συνθέτη
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς τα χρόνια των σπουδών του, στο Ωδείο του Λένινγκραντ |
Ο τηλαυγής αστέρας, ο Σοβιετικός συνθέτης Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς και το μέγιστο έργο του αποτελεί, κατά ευτυχή συγκυρία, έμπνευση και δημιούργημα του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο. Οταν αναφερόμαστε στα βιογραφικά στοιχεία του προσώπου του και στα μουσικά αποτελέσματά του, πρέπει να το αντιμετωπίζουμε ως ένα κατ’ εξοχήν γέννημα – θρέμμα της εποχής του.
Οταν ξέσπασε η μεγάλη ζωογόνα Οκτωβριανή Επανάσταση, τον βρήκε στην ηλικία των 11 ετών. Μέσα σ’ αυτά τα αναμορφωτικά νάματα σφραγίζεται από τα πρώτα χρόνια των μουσικών σπουδών, στο Ωδείο του Λένινγκραντ, πάντα με υψηλή συνείδηση καλλιτέχνη, ο οποίος ουδέποτε διαγράφει από τη σύλληψη των μεγαλοφυών έργων του το πλατύ λαϊκό ακροατήριο.
Ουδέποτε μπήκε σε μικροαστικά διλήμματα, ούτε καν του πέρασε από το μυαλό, έστω και ως υποψία σκέψης, ν’ αυτομολήσει στον «παράδεισο» του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου, όταν είχαν αρχίσει οι μεγάλες ορχήστρες να παίζουν συμφωνίες του, σε Αμερική και Ευρώπη.
Αρνητικά σχόλια και εν πολλοίς ανυπόστατα – που μέχρι σήμερα αναπαράγονται κυρίως για αντικομμουνιστικούς σκοπούς – γράφτηκαν για τη σχέση του με τον Ιωσήφ Στάλιν, ότι τάχατες ο ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης ανώνυμα υπέγραψε το άρθρο που δημοσιεύτηκε, στις 28 Γενάρη του 1936, στην «Πράβντα», με τίτλο «Κακοφωνία αντί για μουσική», το οποίο ασκούσε «οξεία και άδικη κριτική» στην όπερα «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ».
Ποια ήταν η αντίδραση αυτού του πρωτοπόρου της μουσικής, που σφράγισε με μοναδικό και καθοριστικό τρόπο τον εικοστό αιώνα; Διαβάζουμε στην επανέκδοση του τόμου Λ. Γκριγκόριεφ – Γ. Πλάτεκ (επιλογή – παρουσίαση κειμένων) «Ντμίτρι Σοστακόβιτς – για τον ίδιο και την εποχή του», σε μετάφραση Νίκου Σαραντάκου (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») – μία σημαντική και αναντικατάστατη έκδοση που κυκλοφορεί στα Ελληνικά:
« (…) Ταξίδεψε στο Αρχαγγέλσκ, όπου έδωσε μαζί με τον τσελίστα Βίκτορ Κουμπάτσκι (1891-1970) ένα κοντσέρτο στο οποίο περιλαμβανόταν η “Σονάτα για βιολοντσέλο, έργο 40”. Τότε ήταν που διάβασε την επίμαχη κριτική, που δεν ήταν η μοναδική. Στις 5 Φλεβάρη, ακολούθησε μία δεύτερη προσέγγιση, ανάλογου ύφους, που προβαλλόταν ως “Κίβδηλο μπαλέτο” για τη σύνθεση “Φωτεινό ρυάκι”».
Επιδίωξε να αναλύσει προσεκτικά τη δουλειά του
Οι επιμελητές του τόμου σχολιάζουν τις δύο δημόσιες κριτικές για το μουσικό αποτέλεσμα των συνθέσεών του και την αντίδραση του «βαλλόμενου»:
« (…) Πληγώθηκε πολύ από τις άδικες επικρίσεις, αλλά δεν αφέθηκε να οδηγηθεί στην κατάθλιψη ή σε πτώση της δημιουργικότητάς του. Αντίθετα, ακόμα και κάτω από τέτοιες συνθήκες, επιδίωξε να αναλύσει προσεκτικά τη δουλειά του, να διακρίνει τα θετικά και τα αρνητικά της, και να βγάλει έναν κόκκο λογικής ακόμα κι από την τόσο αβάσιμη και αδικαιολόγητα αυστηρή κριτική. Σε αυτούς τους δύσκολους μήνες ο συνθέτης βρήκε συμπαράσταση από τους φίλους του και θαυμαστές του: τον Τουχατσέφσκι, τον Στανισλάβσκι, τον Μέγιερχολντ και πολλούς μουσικούς και κριτικούς».
Τα κείμενα αρνητικής κριτικής δεν τα έγραψε ο Στάλιν
| Σκίτσο του συνθέτη, φιλοτεχνημένο από τον γιο του Μαξίμ Σοστακόβιτς (1973) |
Ωστόσο, για τη σχέση Στάλιν – Σοστακόβιτς διαφωτιζόμαστε από τη διπλωματική εργασία της Ινας Ανταρανιάν, «Ο ρόλος του Στάλιν στη διαμόρφωση του μουσικού κόσμου της περιόδου του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (1936-1953)», που εκπόνησε για το Τμήμα Μουσικών Σπουδών, στη Σχολή Καλών Τεχνών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης:
«Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν πως πίσω από αυτά τα ανώνυμα άρθρα βρίσκεται ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, μιας και την επόμενη μέρα από την παρουσία του στο θέατρο για την παρακολούθηση της “Λαίδη Μάκβεθ” εμφανίστηκαν τα άρθρα. Επίσης, ο τρόπος γραφής του άρθρου – οι φράσεις και ο κοφτός τρόπος – δείχνουν προς τον Στάλιν.
Ο (σ.σ. Ρώσος ιστορικός) Λεονίντ Μαξιμένκοφ ανέλυσε το ιστορικό των άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην “Πράβντα” σε βάθος και κατέληξε πως οι ισχυρισμοί πως ο Στάλιν ήταν ο συγγραφέας τους είναι αβάσιμοι. Σύμφωνα με τον συλλογισμό του Μαξιμένκοφ, αν ο Στάλιν παρακολουθώντας την όπερα δεν έμεινε ικανοποιημένος, θα μπορούσε να διατάξει αυτό το άρθρο και ακόμα να συμβάλλει με κάποιες προτάσεις, αλλά ενδείξεις που να προτείνουν κάτι τέτοιο δεν υπάρχουν. Οι πιο πιθανοί υποψήφιοι θα ήταν άτομα κοντά στα υψηλά όργανα του κόμματος, όπως ο Γκοροντίνσκι. Ο Μαξιμένκοφ προτείνει ως συγγραφέα τον Πλάτον Κερζέντσεφ (1881-1940), που ανελίχθηκε στη θέση του υψηλότερου πολιτιστικού αξιωματικού στο κόμμα». Ο συγκεκριμένος ανέλαβε, τον Γενάρη του 1936, πρόεδρος της Κρατικής Επιτροπής Τεχνών, υπεύθυνος για το θέατρο, την όπερα και τη μουσική, τη ζωγραφική και τη γλυπτική.
Αλλά δεν μπορούμε να μη σταθούμε στην επιχειρηματολογία της «Σύγχρονης Εποχής» αναφορικά με το ξανατύπωμα ενός έργου – συνθέματος, εξαιρετικά πολύτιμου για τη γνωριμία με τον Σοστακόβιτς:
| Το φύλλο της «Πράβντα» της 28ης Γενάρη 1936, με το ανυπόγραφο άρθρο «Κακοφωνία αντί για μουσική», που ασκούσε κριτική στην όπερα του δημιουργού «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ» |
Μέσα από άρθρα, ομιλίες, συνεντεύξεις του ίδιου του δημιουργού, η έκδοση αναδεικνύει τη στενή σχέση μεταξύ της ζωής και του έργου του μεγάλου Σοβιετικού συνθέτη, η οποία αποτυπώνεται στην αντίληψή του για τη μουσική δημιουργία.
Η μουσική πορεία του συνδεδεμένη με το χτίσιμο της ΕΣΣΔ
Μπορούμε να βρούμε αυτοβιογραφικές σημειώσεις, σκέψεις, κρίσεις πάνω στη σύνθεση, στην προετοιμασία και στις πρώτες εκτελέσεις των έργων του.
Ετσι, ο αναγνώστης ή η αναγνώστρια που κρατάει το βιβλίο στα χέρια του, θα μπορέσει να αναπλάσει τη ζωντανή εικόνα της μουσικής πορείας του, που είναι συνδεδεμένη με το χτίσιμο της ΕΣΣΔ, ιδιαίτερα με τις πιο ένδοξες νίκες και κατακτήσεις του σοβιετικού λαού, υπό την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος: Την Οκτωβριανή Επανάσταση, τη Μεγάλη Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, τα ηρωικά επιτεύγματα στο πεδίο των μαχών, την ακατάβλητη εργασία και πάλη για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας, τη διαπαιδαγώγηση του Σοβιετικού ανθρώπου.
Ομως ας δώσουμε μία πρωτογενή εικόνα, με τα δικά του λόγια, για τα πρώτα βήματά του στον κόσμο της μουσικής:
«Μέχρι που άρχισα να μαθαίνω πιάνο δεν είχα εκφράσει καμιά επιθυμία για να μάθω, αν και είχα νιώσει ένα κάποιο ενδιαφέρον για τη μουσική. Καμιά φορά οι διπλανοί μας έφτιαχναν κουαρτέτα κι έπαιζαν, κι εγώ πήγαινα και κόλλαγα τ’ αυτί μου στον τοίχο και τους άκουγα.
| Τα εξώφυλλα της ρωσικής και αγγλικής έκδοσης. Από τη δεύτερη το μετέφρασε στα Ελληνικά η «Σύγχρονη Εποχή» |
Βλέποντάς το αυτό, η μητέρα μου, η Σοφία Σοστακόβιτς, επέμεινε ν’ αρχίσω μαθήματα πιάνου. Αντιστάθηκα με κάθε τρόπο. Την άνοιξη του 1915 πήγα στο θέατρο για πρώτη φορά, να δω το “Παραμύθι του Τσάρου Σαλτάν” (του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ). Μου άρεσε η όπερα, αλλά αυτό δεν υπερνίκησε την απροθυμία μου ως προς το ν’ αρχίσω να σπουδάζω μουσική».
(Συνεχίζεται)
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 23 Αυγούστου 2025 – Κυριακή 24 Αυγούστου 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΝΤΜΙΤΡΙΕΒΙΤΣ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ – ΙΒΑΝ ΙΒΑΝΟΒΙΤΣ ΣΟΛΕΡΤΙΝΣΚΙ (3 ΔΕΚΕΜΒΡΗ 1902-11 ΦΛΕΒΑΡΗ 1944)
Μια ευγενής και δυνατή φιλία κλειδωμένη με την κοινή αγάπη τους για τη μουσική και όχι μόνο
Ο συνθέτης αφιέρωσε στη μνήμη του το θρηνώδες «Τρίο για πιάνο αρ. 2, σε μι ελάσσονα, έργο 67»
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς με τον Ιβάν Σολερτίνσκι, τον Ιούλη του 1942, στο Νοβοσιμπίρσκ, κατά την προετοιμασία της «7ης Συμφωνίας» του |
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η επανέκδοση του έξοχου βιβλίου «Ντμίτρι Σοστακόβιτς – για τον ίδιο και την εποχή του» (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») για έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ού αιώνα, πραγματικά είναι πρόκληση για να αναζητήσουμε πολλές και ποικίλες πτυχές της προσωπικότητάς του.
Ενα σημείο της αυτοβιογραφίας του, στο οποίο συνήθως δεν επικεντρώνεται η κριτική της Δύσης, είναι η καθοριστική σχέση του συνθέτη με τον κριτικό και μουσικολόγο Ιβάν Ιβάνοβιτς Σολερτίνσκι (1902-1944), μια πραγματική ιδιοφυία. Ο τελευταίος έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 42 ετών, γεγονός που κόστισε στον τότε 38χρονο κύριο εκφραστή της σοβιετικής μουσικής.
Ενα τρίο για πιάνο στη μνήμη του αγαπημένου Ιβάν
Ο φίλος Ντμίτρι, όταν μαθαίνει τον θάνατο του Ιβάν, πέφτει σε βαθιά, βουβή μελαγχολία. Στις 15 Φλεβάρη 1944 αρχίζει να συνθέτει το «Τρίο για πιάνο αρ. 2, σε μι ελάσσονα, έργο 67», αφιερωμένο στη μνήμη του πρόωρα χαμένου φίλου. Το συγκεκριμένο έργο ολοκληρώνεται, μέσα στο καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς, κατά τη διαμονή του καλλιτέχνη στον Οίκο Συνθετών του Ιβάνοβο.
Η πρώτη παρουσίαση της σύνθεσης, μαζί με τη σύλληψη της ίδιας περιόδου, το «Κουαρτέτο αρ. 2, σε λα μείζονα, έργο 68», πραγματοποιείται στις 14 Νοέμβρη 1944, στη Μεγάλη Αίθουσα της Φιλαρμονικής του Λένινγκραντ. Ακριβώς το ίδιο κοντσέρτο επαναλήφθηκε μετά από δύο βδομάδες, στη Μεγάλη Αίθουσα του Ωδείου της Μόσχας.
Αυτή τη χρονιά είχε την τιμητική της η «Συμφωνία αρ. 8», που την έπαιξε, για πρώτη φορά, στις 6 Δεκέμβρη, στο Λένινγκραντ, που πια είχε απελευθερωθεί από τον αποκλεισμό. Προηγουμένως οι μεγάλες ορχήστρες του αστικού κόσμου είχαν παίξει τη συγκεκριμένη σύνθεση, στη Νέα Υόρκη, με αρχιμουσικό τον Αρτούρ Ροντζίνσκι (2 Απρίλη), στη Βοστώνη με τον Σερζ Κουσεβίτσκι (21 και 22 Απρίλη), στο Μεξικό με τον Κάρλος Τσαβέζ (26 Μάη) και στο Λονδίνο με τον Σερ Χένρι Γουντ (23 Ιούλη).
Στο αποκορύφωμα της δύναμης και της ενεργητικότητάς του
Ο θάνατος του αγαπημένου φίλου και συνομιλητή επέρχεται στις 11 Φλεβάρη 1944, στο Νοβοσιμπίρσκ. «Ηταν νέος, στο αποκορύφωμα της δύναμης και της ενεργητικότητάς του», σχολιάζει την αλγεινή αναγγελία ο αδελφοποιητός.
«Ο Σολερτίνσκι», φιλοτεχνεί τον άνθρωπο πίσω από τον διανοούμενο, «ήταν μεγάλη, ζωντανή προσωπικότητα. Δύσκολα θα βρισκόταν κάποιος που να είναι τόσο βαθύς γνώστης τόσο πολλών πραγμάτων. Αλλά τον περισσότερο καιρό του τον αφιέρωνε στη μουσική, την αγαπημένη του μορφή τέχνης».
Τον πρωτοσυνάντησε, ο κατά τέσσερα χρόνια νεότερός του, τον χειμώνα του 1921, «αν και τον είχα ακουστά από πιο πριν» – όπως θυμόταν – «γιατί είχε αποκτήσει τη φήμη του πιο τακτικού επισκέπτη στις αίθουσες συναυλιών του (τότε) Πέτρογκραντ. Πραγματικά ήταν φανατικός με τα κοντσέρτα. Οταν άκουγε μουσική φαινόταν να δοκιμάζει την υπέρτατη απόλαυση. Μετά το τέλος κάθε συναυλίας, για πολλή ώρα συζητούσε με τους φίλους του γύρω από τις εντυπώσεις τους. Με το πηλήκιο του Κόκκινου Στρατού και το κακοραμμένο ελαφρό (παρά τον άγριο χειμώνα) πανωφόρι του, ήταν αδύνατο να μην τραβήξει την προσοχή του κόσμου, έτσι φλογερά που συζητούσε με τη συντροφιά του».
Ιβάν Σολερτίνσκι: Πολύγλωσση φορητή εγκυκλοπαίδεια
| Ο μουσικός ανάμεσα στον προνομιακό συνομιλητή του (αριστερά), υπό τη σκέπη του Τσέχου αρχιμουσικού Βάτσλαβ Τάλιχ (1883-1961) |
Ομως, οι μελλοντικοί φίλοι ήρθαν σε εγγύτερη γνωριμία στο σπίτι του αρχιμουσικού Νικολάι Μάλκο (1883-1961), ο οποίος διηύθυνε τη «Συμφωνία αρ. 1», στις 12 Μάη 1926, με τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ. Αυτής της ίδιας ορχήστρας την καλλιτεχνική διεύθυνση θα αναλάβει, πέντε χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο πρόωρα χαμένος Ιβάν Σολερτίνσκι. Η πολυμάθεια του εκλιπόντος υπήρξε χαρακτηριστική. Την αναπαράγει με τη διαδικασία της απομνημόνευσης ο ανιδιοτελής συνομιλητής του:
«Πολλοί κοινοί γνωστοί μας συνήθιζαν να λένε (…) πως ήξερε κάθε γλώσσα που είχε ποτέ υπάρξει πάνω στη Γη, πως είχε μάθει κάθε επιστήμη, πως ήξερε απέξω ολόκληρο τον Σέξπιρ, τον Πούσκιν και τον Γκόγκολ, τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, κοντολογίς πως ήξερε τα πάντα».
Πώς ήταν ο χαρακτήρας αυτού του υπερφυούς φανατικού για ό,τι είχε σχέση με τις ανθρώπινες κατακτήσεις; «(…) Ηταν μετριόφρων, πολύ ανοιχτόκαρδος, πανέξυπνος και απόλυτα προσγειωμένος. (…) Επιβεβαιώθηκε η πεποίθησή μου πως οι πραγματικά μεγάλοι άνθρωποι είναι πάντα απλοί, σεμνοί και πως πατάνε στέρεα στη γη».
Μισούσε το κακό γούστο, τη ρουτίνα και τη μετριότητα
Και αποτιμά την προσφορά του πολυαγαπημένου συντρόφου του: «Ελάχιστοι άνθρωποι αγάπησαν τη μουσική τόσο έντονα και παθιασμένα όσο αυτός. Καταχαιρόταν όταν άκουγε κάτι καινούργιο που μαρτυρούσε ταλέντο, και μισούσε από καρδιάς το κακό γούστο, τη ρουτίνα και τη μετριότητα. Ενα από τα ξεχωριστά προσόντα του ήταν η απόλυτη έλλειψη αδιαφορίας. Ο Ιβάν ή αγαπούσε ή μισούσε. Κι αυτό το χαρακτηριστικό δεν κατακάθισε με την πάροδο των χρόνων, αντίθετα έγινε ακόμα πιο οξύ. Συχνά τον κατηγόρησαν πως παραείναι προκατειλημμένος απέναντι σε ορισμένους μουσικούς ή συνθέτες.
| Επιχρωματισμένη φωτογραφία του 1932 με τους Ντμίτρι, Νίνα Σοστακόβιτς και Ιβάν Σολερτίνσκι |
Και βέβαια είχε προτιμήσεις, αλλά δεν θα ‘πρεπε να κατηγορηθεί γι’ αυτό, παρά να επαινεθεί. Είναι σημαντικό για έναν καλλιτέχνη να παίρνει θέση. Αυτό δεν θα πρέπει όμως να ταυτίζεται με την έλλειψη αντικειμενικών κριτηρίων. Παρ’ όλες τις έντονες συμπάθειές του, (…) ήταν ικανός να κρατάει στάση απόλυτα αντικειμενική. Αυτό το αποδεικνύει η δουλειά του στη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ, όπου δούλεψε από το 1927 (έως το 1939) ως καλλιτεχνικός διευθυντής.
Η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λένινγκραντ, η κορυφαία
Τα προγράμματα των συναυλιών της Φιλαρμονικής του Λένινγκραντ ήταν πάντα εξαιρετικά ενδιαφέροντα κι είχαν μεγάλη ποικιλία. Και το γεγονός ότι η Φιλαρμονική του Λένινγκραντ είναι μία από τις κορυφαίες ορχήστρες του κόσμου οφείλεται στις υπηρεσίες του Ιβάν Σολερτίνσκι…
Τους τελευταίους μήνες της ζωής του (…) νοσταλγούσε να γυρίσει πίσω στο Λένινγκραντ. Είχε καταστρώσει μερικά πολύ ενδιαφέροντα σχέδια για συναυλίες στη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ. Οι δοξασμένες νίκες του Κόκκινου Στρατού τον γέμιζαν χαρά, γιατί χάρη σ’ αυτές τα όνειρά του άρχιζαν να γίνονται πραγματικότητα».
| Το κοντσέρτο της 28ης Νοέμβρη 1944, με το έργο του Σοστακόβιτς «Τρίο για πιάνο αρ. 2», αφιερωμένο στον πρώιμο χαμένο αδελφοποιητό. Μεγάλη Αίθουσα του Ωδείου της Μόσχας, με τον δημιουργό στο πιάνο, τον Ντμίτρι Τσιγκάνοφ (βιολί) και τον Σεργκέι Σιρίνσκι (τσέλο) |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 6 Σεπτέμβρη 2025 – Κυριακή 7 Σεπτέμβρη 2025
Σελ. 123456789101112131415161718192021222324252627282930313233343536373839404142434445464748/48
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ – ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ
Από τα χέρια του Σοβιετικού συνθέτη παρέλαβε, τον Αύγουστο του 1957, το Χρυσό Μετάλλιο Σύνθεσης
Στο πλαίσιο του 6ου Παγκόσμιου Φεστιβάλ Νεολαίας στη Μόσχα, για το έργο του «Πρώτη σουίτα για ορχήστρα και πιάνο»
| Ο Μίκης Θεοδωράκης μπροστά στο ξενοδοχείο «Ukrania» της Μόσχας (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Τον Φλεβάρη του 1957, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών τολμάει να παρουσιάσει το έργο του τότε 32χρονου Μίκη Θεοδωράκη, «Πρώτη Σουίτα για ορχήστρα και πιάνο», υπό τη διεύθυνση του Ανδρέα Παρίδη (1910-2000).
Σύμπασα η μουσικοκριτική αρνητικά αντιμετωπίζει το έργο: Κάνει λόγο για κενότητα στην έμπνευση, για πλήρη απουσία ενότητας, για στείρα χρήση του πιάνου, για αποτυχημένη και μονότονη ρυθμική βάση και για πρόχειρη συρραφή διαφορετικών μελωδικών και ρυθμικών ιδεών.
Η σύνθεση, η οποία φέρει τον γαλλικό τίτλο «Suite no1 pour orchestre et piano», γράφεται στα 1955 κι είναι η πρώτη την οποία ολοκληρώνει, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι. Πρέπει να προσέξουμε μία ιδιαιτερότητα στην προσέγγιση του πιάνου: Οτι το σολιστικό όργανο στον τίτλο αναφέρεται μετά την ορχήστρα και δεν προηγείται, όπως έχει παραδοθεί από την κατακτημένη συνθήκη των συνθετών.
Για ποιον λόγο; Για να τονιστεί και να υπογραμμιστεί ο βίαια κυριαρχικός τόνος, το πιάνο χρησιμοποιείται ως κρουστό, επιλογή που παραπέμπει στην αισθητική του Ιγκόρ Στραβίνσκι, από την οποία επηρεάζεται ο νεαρός Μίκης Θεοδωράκης. Ομως, δεν επιχειρεί μία στείρα «αντιγραφή» της ιδιαιτερότητας του ειδώλου του. Αυτό το καταιγιστικού και μοναδικού ρυθμού έργο, με επαναλαμβανόμενα μοτίβα – που παραπέμπουν στην «Ιεροτελεστία της άνοιξης» του Ρώσου συνθέτη – περνάει μέσα από την ελληνική μουσική παράδοση.
Ο Δημήτρης Μητρόπουλος ξεχωρίζει τον Μίκη Θεοδωράκη
Πάντως, η σουίτα εντυπωσιάζει τον αρχιμουσικό Δημήτρη Μητρόπουλο (1896-1960) για τις ιδιαιτερότητές της, τόσο ως προς τη σύλληψή της όσο και ως προς το αποτέλεσμά της. Διαβάζουμε σε συνέντευξή του στον έκτακτο συνεργάτη της εφημερίδας «Τα Νέα» της 25ης Μάη 1955, Γιάννη Μπουκουβάλα. Τον ρωτά ο δημοσιογράφος: «Πώς αντιμετωπίζετε τους νέους συνθέτες;».
| Μαζί με τον Μίνωα Αργυράκη και τον Νότη Περγιάλη, στο 6ο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
Και η απάντησή του: «Ερχονται και με βρίσκουν κάθε μέρα πλήθος Σουηδοί, Ολλανδοί, Αγγλοι κι Αμερικανοί νέοι συνθέτες που με παρακαλούν να δω τα έργα τους. Πράγματι, βρίσκω πολλά απ’ αυτά καλογραμμένα. Ακόμα κι ενδιαφέροντα. Δεν μπορώ όμως να τους ικανοποιήσω. Στις πατρίδες τους, σίγουρα θα τα διηύθυνα. Για ένα όμως παγκόσμιο κοινό, τα προσόντα που έχουν δεν είναι αρκετά. Εχω μεγάλη ευθύνη απέναντι σ’ αυτό το κοινό. Χρειάζονται έργα που να ξεπερνάν τα εθνικά σύνορα. Κι αυτά είναι πολύ λίγα. Ενα τέτοιο ελληνικό έργο είναι του Σκαλκώτα. Βρήκα επίσης ενδιαφέροντα τα έργα νέων καθώς του Γ. Σισιλιάνου και του Μίκη Θεοδωράκη».
«Βασίζομαι αποκλειστικά και μόνο στο δημοτικό μοτίβο»
Ας δούμε, όμως, πώς την περιγράφει ο ίδιος ο δημιουργός της:
«Αρχικά βασίζομαι αποκλειστικά και μόνο στο ελληνικό δημοτικό μοτίβο και στους ελληνικούς μουσικούς τρόπους και κλίμακες. Η εναρμόνισή τους και η αντιπαράθεσή τους βγαίνουν απολύτως μες απ’ το περιεχόμενο αυτού του μουσικού υλικού με μια προσπάθεια για δημιουργία μιας ιδιαίτερης νεοελληνικής μουσικής, αρμονικής και αντιστικτικής γλώσσας.
Ομως στη βάση του έργου υπάρχει ο ρυθμός ο αδιάκοπος, ο ατέλειωτος, ο ακατάλυτος ρυθμός της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Κρήτης. Γι’ αυτό κι αυτή η αυξημένη χρήση των κρουστών και η θεώρηση του πιάνου σαν να είναι πιο πολύ όργανο κρουστό παρά μελωδικό».
Κι ενώ η μητέρα πατρίδα αποδείχτηκε μητριά, οι υψηλές σταθερές της ΕΣΣΔ, της σοσιαλιστικής χώρας που επένδυσε στη μουσική, διέθεταν τις προσλαμβάνουσες για να κατανοήσουν κι εν τέλει να βραβεύσουν το έμφυτο ταλέντο και τη μουσική ικανότητα του εκκολαπτόμενου συνθέτη.
Χρυσό Μετάλλιο Σύνθεσης διά χειρός Σοστακόβιτς
| Η πρώτη σελίδα της παρτιτούρας του έργου «Πρώτη σουίτα για ορχήστρα και πιάνο» (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
Ετσι, τον Αύγουστο του 1957, στον Διαγωνισμό Συμφωνικής Μουσικής που πραγματοποιείται, στο πλαίσιο του 6ου Παγκόσμιου Φεστιβάλ Νεολαίας (28 Ιούλη – 5 Αυγούστου), ο Μίκης Θεοδωράκης κερδίζει το Χρυσό Μετάλλιο Σύνθεσης, με το έργο του «Πρώτη σουίτα για ορχήστρα και πιάνο». Του το απονέμει ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής Ντμίτρι Σοστακόβιτς, με αντιπρόεδρο τον Χανς Αϊσλερ – και οι δύο προσωπικότητες πρώτης τάξης για τις επιδόσεις στην πρωτοπορία, οι οποίοι επέλεξαν το ελληνικό δημιούργημα ανάμεσα σε διακόσιους πενήντα συνθέτες από σαράντα επτά χώρες!
Ανατρέχουμε στο βιβλίο – απόκτημα «Ντμίτρι Σοστακόβιτς – Για τον ίδιο και την εποχή του» (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») – πρόσφατα επανεκδόθηκε – όπου ο μεγάλος Σοβιετικός συνθέτης μεταφέρει την ατμόσφαιρα του Φεστιβάλ, χωρίς να κρύβει τον άκρατο ενθουσιασμό του. Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε στη «Σοβιέτσκαγια Μούζικα» (Νο 9, 1957):
«Πρώτη μου φορά έχω την εμπειρία μιας διεθνούς τελετής τόσο μεγάλης κλίμακας. Η εναρκτήρια τελετή του Διεθνούς Φεστιβάλ Νεολαίας στο Στάδιο Λένιν στο Λουζνίκι της Μόσχας μ’ εντυπωσίασε και με συγκίνησε βαθιά. Αντιπροσωπείες απ’ ολόκληρο τον κόσμο παρέλασαν μπρος από τις κερκίδες, κάτω απ’ τον βροντερό ήχο των χειροκροτημάτων και των καλωσορισμάτων των χιλιάδων θεατών.
Συμβολισμός της αδελφοσύνης και της φιλίας των λαών
Ηταν ένα θέαμα υπέροχο και με μεγάλη σημασία. Συμβόλιζε την υψηλή ιδέα της αδελφοσύνης και της φιλίας των λαών, που γι’ αυτήν αγωνίζεται ολόκληρος ο πλανήτης. Οι λαοί όλης της Γης, ενωμένοι στην επιθυμία τους για ειρήνη, είναι αποφασισμένοι να προλάβουν έναν καινούργιο καταστροφικό πόλεμο που θα έφερνε καταστροφές και βάσανα ανείπωτα».
| Το δίπλωμα το οποίο συνόδευε το Χρυσό Μετάλλιο Μουσικής (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
Στις 10 Αυγούστου, ο Μίκης Θεοδωράκης δίνει συνέντευξη στον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Μόσχας, όπου εγκωμιάζει τις κατακτήσεις της Σοβιετικής Ενωσης στη μουσική:
«(…) Διαπίστωσα πως τη μουσική απολαμβάνουν όλα τα στρώματα του λαού με την ίδια αγάπη και την ίδια κατανόηση της μουσικής. Αυτό αποτελεί μια μεγάλη κατάχτηση, μια μεγάλη πρόοδο που εξυπηρετεί πολύ το έργον των συνθετών, γιατί τα κριτήρια είναι βαθύτερα και βγαίνουν από τα βάθη της λαϊκής ψυχής. Προβλέπω μια επέκταση των μουσικών δεσμών της Πατρίδας μου με τη Σοβιετική Ενωση (…)».
| Η αφίσα του Φεστιβάλ μεταδίδει το μήνυμα της αδελφοσύνης και της φιλίας των λαών |
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, το 1957, όταν βράβευσε τον νέο Ελληνα συνθέτη |
Σάββατο 13 Σεπτέμβρη 2025 – Κυριακή 14 Σεπτέμβρη 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ – ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ
Ο Σοβιετικός συνθέτης με το κύρος του ζητά τη σύσταση διεθνούς επιτροπής για την αποφυλάκιση του Ελληνα ομότεχνού του από τις φυλακές Ωρωπού
Μια ξεχασμένη σελίδα από τα χρόνια της δικτατορίας, με πρωτοστατούσες διεθνείς προσωπικότητες της μουσικής
| Ο Μίκης Θεοδωράκης, σε προαυλισμό, φωτογραφημένος με τηλεφακό από ξένο δημοσιογράφο (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
Το περασμένο Σαββατοκύριακο γράφαμε ότι ο Μίκης Θεοδωράκης, τον Αύγουστο του 1970, παραλαμβάνει το Χρυσό Μετάλλιο Σύνθεσης από τα χέρια του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, για το έργο του «Πρώτη σουίτα για ορχήστρα και πιάνο». Αυτή η σχέση παρά τη διαφορά ηλικίας των δυο καλλιτεχνών, χωρίς να εργάζεται υπέρ της προβολής, με όρους διεθνούς κοινωνικότητας, που θα οδηγούσε σε στομωμένη κοσμικότητα, τονώθηκε από τις γενναιόδωρες, χωρίς αντάλλαγμα, κορυφώσεις της.
Ετσι, δώδεκα χρόνια μετά την απονομή του σοβιετικού μουσικού βραβείου, ο τότε 44χρονος συνθέτης του «Επιτάφιου» συλλαμβάνεται από τους συνταγματάρχες και κρατείται, από τον Νοέμβρη του 1969 έως τον Μάρτιο του 1970, στις Αγροτικές Φυλακές Ωρωπού.
Τότε, σ’ αυτή την κρίσιμη συγκυρία για την πνευματική και σωματική ακεραιότητα του Ελληνα δημιουργού, ο επιφανής Σοβιετικός συνθέτης, του οποίου το έργο παίζεται από μεγάλες αμερικανικές ορχήστρες και είναι διεθνώς αναγνωρίσιμος, ορθώνει το ανάστημά του.
Σύσταση διεθνούς επιτροπής από επιφανείς συνθέτες
Με τη μαχητικότητα και την αποφασιστικότητα που τον διακρίνει στον τρόπο προσέγγισης του μουσικού υλικού του, ζητά, τον Γενάρη 1970, τη σύσταση διεθνούς επιτροπής για την αποφυλάκισή του και επικαλείται προσωπικότητες της μουσικής, οι οποίες μπορούν να έχουν επιρροή στον παγκόσμιο χάρτη μετάδοσης της είδησης.
Κινητοποιεί τον επίσης Σοβιετικό – με αρμενική φύτρα – του λαϊκού ακούσματος Αράμ Χατσατουριάν (1903-1978), τον πρωτοπόρο Βούλγαρο Λιούμπομιρ Πιπκόφ (1904-1974), τον μουσικών τομών Αγγλο Μπέντζαμιν Μπρίτεν (1913-1976), αλλά και τον ήπιας καινοτομίας Αμερικανοεβραίο Ααρον Κόπλαντ (1900-1990).
Το διάγγελμα του Ντμίτρι Σοστακόβιτς υπέρ του Μίκη
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, το 1970, χρονιά κατά την οποία πρωτοστατεί για την αποφυλάκιση του Ελληνα συναδέλφου του |
Ομως, ας δούμε τι γράφει το διάγγελμα Σοστακόβιτς, όπως είναι αποτυπωμένο, σε ελληνική μετάφραση από τον ίδιο (;), στο αρχείο Μίκη Θεοδωράκη. Αντιγράφουμε:
«ΔΙΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (κορυφαίου Σοβιετικού συνθέτη): Ο Μίκης Θεοδωράκης, επιφανής Ελληνας συνθέτης, ένας από τους μεγαλύτερους μουσικούς της εποχής μας, μετά από τις φυλακές και τις εκτοπίσεις, μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Από την οικογένειά του αφήρεσαν την ελευθερία και από τον ελληνικό λαό, τη μουσική και τα τραγούδια του. Τώρα κινδυνεύει η ζωή του. Πώς μπορούμε εμείς οι παράγοντες της τέχνης να μείνουμε αδιάφοροι για την τύχη του; Πώς μπορούμε να σιωπούμε τη στιγμή που ο γεμάτος ταλέντο και δημιουργική δύναμη συνθέτης, η μουσική και τα τραγούδια του που αντηχούν σε όλες τις περιοχές του κόσμου, λιώνει σ’ ένα στρατόπεδο;
Το πρόβλημα του ανθρώπου σαν πολίτες, το πρόβλημα απέναντι της τέχνης, μας καλεί να δράσωμε. Καλώ τους συνθέτες, συγγραφείς, ζωγράφους, ηθοποιούς όλων των χωρών, τους ανθρώπους των οποίων ο λόγος έχει βαρύτητα και κύρος στους λαούς και στις κυβερνήσεις τους.
Για την υπεράσπιση της ζωής και της ελευθερίας
Καλώ εσάς (σ.σ. επικαλείται τους συνθέτες αυτούς, που αναφέραμε παραπάνω), όλους όσους αγαπούν την Μουσική, την Ποίηση, την Τέχνη, την Ελευθερία. Υψώσατε τη φωνή σας για την υπεράσπιση της ζωής και της ελευθερίας του Μίκη Θεοδωράκη. Ζητήσατε από την κοινή γνώμη των χωρών σας, από τις κυβερνήσεις σας και από τις διεθνείς οργανώσεις να λάβουν μέτρα για να αναγκάσουν τις ελληνικές αρχές ν’ αφήσουν ελεύθερο τον Μίκη Θεοδωράκη για να δημιουργήσει. Προτείνω να γίνει μια διεθνής επιτροπή για τη σωτηρία του Μίκη Θεοδωράκη. Δεν πρέπει ν’ αργήσωμε ούτε μία μέρα γιατί δυστυχώς θα είναι πολύ αργά. Εμπρός να σώσωμε τον Μίκη Θεοδωράκη».
«Πράβντα»: «Είμεθα με το μέρος σας Ελληνες πατριώται»
| Το διάγγελμα του Σοβιετικού συνθέτη, σε ελληνική μετάφραση (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
Πώς, όμως, αντιμετώπισε ο Σοβιετικός Τύπος τη δικτατορία; Στεκόμαστε στο δημοσίευμα της «Πράβντα», το οποίο υπογράφει ο πρώην ανταποκριτής στην Αθήνα, ο δημοσιογράφος Ν. Μπράγκιν. Αναδημοσιεύεται στο τέταρτο «Δελτίο Πληροφοριών της Σοβιετικής Επιτροπής Αλληλεγγύης προς τους Ελληνας Δημοκράτας».
Μην σας ξενίζει η καθαρευουσιάνικη γλώσσα, καθώς έτσι γράφονται τα δημόσια έγγραφα, τα οποία διακινούνται μέσω της πρεσβείας της Σοβιετικής Ενωσης στην Αθήνα. Αποσπασματικά, θα σας το παρουσιάσουμε. Ξεκινά από την αναφορά στην Ελληνική Επανάσταση και για τις σχέσεις οι οποίες διαμορφώθηκαν του υπόδουλου έθνους με την προεπαναστατική Ρωσία.
Αντίσταση από Σοβιετικούς και Ελληνες αντάρτες
«Η φιλία μεταξύ των δύο λαών μας, δημιουργηθείσα κατά τα έτη του αγώνος διά την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος, ενισχύθη κατά τους κοινούς αγώνας των εναντίον των χιτλερικών κατακτητών. Πολλοί Σοβιετικοί πολίται έλαβον μέρος εις το ελληνικόν κίνημα αντιστάσεως. Εις την νήσον Κρήτην και εις την νοτιοδυτικήν Ελλάδα, εις τους πρόποδας του Παρνασσού, ανηγέρθησαν μνημεία διά τους Σοβιετικούς πολίτας οι οποίοι επολέμησαν με τους Ελληνας αντάρτας εναντίον των κατακτητών και οι οποίοι έδωσαν την ζωήν του διά την νίκην. Ο επισκέπτης βλέπει πάντοτε γαρύφαλλα εναποτεθειμένα πλησίον αυτών των μνημείων.
Το βαρύτερο πλήγμα το δέχτηκε το ΚΚΕ
Εις την σημερινήν Ελλάδα, οι αγωνισταί της αντιστάσεως, αδιάλλακτοι αντιφασίσται, καταδιώκονται απηνώς. Η στρατιωτική δικτατορία, η οποία επεβλήθη εις την χώραν μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, κατέφυγε εις την αμείλικτον καταδίωξιν των δημοκρατικών δυνάμεων εις την Ελλάδα. Χιλιάδες πατριωτών ερρίφθησαν εις τας φυλακάς και τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ολα τα πολιτικά κόμματα, οι οργανώσεις, το Κοινοβούλιον διελύθησαν. Προοδευτικαί εφημερίδες όπως η “Αυγή” και η “Δημοκρατική Αλλαγή” εκλείσθησαν. Το βαρύτερον πλήγμα της δικτατορίας επεφυλάχθη διά την εργατικήν τάξιν και την πρωτοπορίαν της, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδος.
Αγώνας με το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο
| Το Δελτίο Πληροφοριών της Σοβιετικής Επιτροπής Αλληλεγγύης προς τους Ελληνες Δημοκράτες, στα Γαλλικά (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη) |
Η βία και ο τρόμος απέτυχαν εντούτοις να ανασχέσουν την αυξανομένην αντίστασιν του ελληνικού λαού εναντίον των αντιδραστικών δυνάμεων και της στρατιωτικής χούντας. Οργανώσεις του Πατριωτικού Αντιδικτατορικού Μετώπου δρουν εις την χώραν, εφημερίδες και προκηρύξεις εκδίδονται παρανόμως, καλούσαι τον λαόν να αγωνισθή διά την αποκατάστασιν των συνταγματικών δικαιωμάτων, τα οποία εποδοπατήθησαν υπό της χούντας, διά την απελευθέρωσιν της Ελλάδος από την μισητήν δικτατορίαν.
Ο δίκαιος αγών του ελληνικού λαού έχει την υποστήριξιν των προοδευτικών όλου του κόσμου».
| Οι συνθέτες από τους οποίους ζητά ο Σοστακόβιτς να υψώσουν τη φωνή τους υπέρ της αποφυλάκισης του δημοφιλούς στον ελληνικό λαό δημιουργού: Α. Χατσατουριάν, Λ. Πιπκόφ, Α. Κόπλαντ, Μ. Μπρίτεν |
| Οι συνθέτες από τους οποίους ζητά ο Σοστακόβιτς να υψώσουν τη φωνή τους υπέρ της αποφυλάκισης του δημοφιλούς στον ελληνικό λαό δημιουργού: Α. Χατσατουριάν, Λ. Πιπκόφ, Α. Κόπλαντ, Μ. Μπρίτεν |
| Οι συνθέτες από τους οποίους ζητά ο Σοστακόβιτς να υψώσουν τη φωνή τους υπέρ της αποφυλάκισης του δημοφιλούς στον ελληνικό λαό δημιουργού: Α. Χατσατουριάν, Λ. Πιπκόφ, Α. Κόπλαντ, Μ. Μπρίτεν |
| Οι συνθέτες από τους οποίους ζητά ο Σοστακόβιτς να υψώσουν τη φωνή τους υπέρ της αποφυλάκισης του δημοφιλούς στον ελληνικό λαό δημιουργού: Α. Χατσατουριάν, Λ. Πιπκόφ, Α. Κόπλαντ, Μ. Μπρίτεν |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 20 Σεπτέμβρη 2025 – Κυριακή 21 Σεπτέμβρη 2025
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ – ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ
Η έκκληση του Σοβιετικού συνθέτη για αποφυλάκιση του Ελληνα ομότεχνού του καρποφορεί
Το 1970, με καθυστέρηση τριών ετών, ο Μ. Θεοδωράκης παραλαμβάνει το Βραβείο «Λένιν – Κομσομόλ»
| Ο Μίκης Θεοδωράκης με την οικογένειά του στην Κόκκινη Πλατεία τον Αύγουστο του 1970 |
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ
Τον Απρίλη του 1970 ο 45χρονος Μίκης Θεοδωράκης έχει διαφύγει στο εξωτερικό, με πρώτο σταθμό το Παρίσι. Για την έξοδό του από την Ελλάδα έχει μεσολαβήσει ο Γάλλος γραμματέας του Ριζοσπαστικού Κόμματος και εκδότης Ζαν-Ζακ Σερβάν Σρεμπέρ.
Ο ξένος διαμεσολαβητής έρχεται στην Ελλάδα, συνομιλεί με τους συνταγματάρχες και επιτυγχάνει την αποφυλάκιση του αγωνιστή συνθέτη και τη φυγάδευσή του, με προορισμό τη γαλλική πρωτεύουσα.
Ο Μίκης Θεοδωράκης έχει επιλέξει να συνομιλήσει με τη σωστή πλευρά της Ιστορίας, γεγονός που το 1967 του απέφερε το Βραβείο «Λένιν – Κομσομόλ». Στο αιτιολογικό αναφέρεται ότι λαμβάνει αυτήν τη μέγιστη διάκριση «για τα τραγούδια του θάρρους και της ελευθερίας, που καλούν τη νεολαία να αγωνιστεί εναντίον της καταπίεσης, εναντίον του φασισμού και για ένα καλύτερο μέλλον».
Οταν μαθαίνει την είδηση ότι τον τιμά η πρωτοποριακή Οργάνωση Νέων της ΕΣΣΔ, ο συνθέτης βρίσκεται στη φυλακή. Δικαιωματικά απονέμεται αυτή η κορυφαία διάκριση στον άνθρωπο της μουσικής ο οποίος δεν κράτησε το ταλέντο, τη σπουδή και την ικανότητά του για τους υποψιασμένους επαγγελματίες και ακροατές.
Επέλεξε να απευθυνθεί στο πλατύ, γεμάτο δύναμη και σφρίγος λαϊκό ακροατήριο, με το τεράστιο ένστικτό του και την τιτανική πρόσληψή του, γιατί αυτό και μόνο αυτό καταξιώνει τις άψυχες παρτιτούρες και τις μετατρέπει σε σάρκα από τις σάρκες του, μουσική και τραγούδι.
«Η πιο πρωτοπόρα και προοδευτική νεολαία είναι μαζί μας»
Τότε, στο χαρμόσυνο άκουσμα της αναγνώρισης από τη σοβιετική νεολαία, οι πρώτοι που τον συγχάρηκαν ήταν οι πολιτικοί κρατούμενοι. «Εγώ και οι σύντροφοί μου», είπε ο 45χρονος Μίκης Θεοδωράκης στις 24 Αυγούστου 1970, παραλαμβάνοντας το βραβείο από τα χέρια του προέδρου της Κομσομόλ, Εβγκένι Τιαζέλνικοφ (1928 – 2020), «τον χειμώνα 1967 – 1968 νιώσαμε πραγματικά ότι δεν είμαστε μόνοι, ότι η πιο πρωτοπόρα και προοδευτική νεολαία του κόσμου, η νεολαία της Σοβιετικής Ενωσης, είναι μαζί μας στον αγώνα μας».
| Ο φυγάς συνθέτης διαδηλώνει την Πρωτομαγιά του 1970 με στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας |
«Θεωρώ» – συνέχισε – «ότι το βραβείο αποτελεί αναγνώριση των υπηρεσιών που προσφέρουν στον αγώνα κατά του ιμπεριαλισμού όλοι οι φίλοι μου στην Ελλάδα, η ελληνική νεολαία, ολόκληρος ο λαός μας. Η συμπαράστασή σας εμπνέει τη βεβαιότητα στη νίκη της δίκαιης υπόθεσής μας. Σ’ αυτόν τον αγώνα μάς ενώνουν κοινά ιδανικά, τα ιδανικά του μαρξισμού – λενινισμού».
«Θα βαδίζω πλάι στην Κομσομόλ χέρι με χέρι»
«Παίρνοντας το Βραβείο της Λενινιστικής Κομσομόλ, σας διαβεβαιώνω ότι θα βαδίζω πλάι στην Κομσομόλ χέρι με χέρι, με όλη μου την καρδιά, με τα τραγούδια μου, και θα συνεχίσω τον αγώνα μου για την ελευθερία της Ελλάδας».
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και ας περιγράψουμε πότε και πώς διαμορφώνεται αυτή η ετεροχρονισμένη πρόσκληση στη Σοβιετική Ενωση.
Για ένα εικοσαήμερο ως πρόεδρος του ΠΑΜ στην ΕΣΣΔ
Την πρόσκληση υπογράφουν η Ενωση Σοβιετικών Συνθετών και η Σοβιετική Επιτροπή Αλληλεγγύης προς τους Ελληνες δημοκράτες. Ως πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ φιλοξενείται μαζί με την οικογένειά του στην πατρίδα του σοσιαλισμού για ένα εικοσαήμερο, από 7 μέχρι 27 Αυγούστου 1970.
Το ρεπορτάζ της περιοδείας του Μίκη Θεοδωράκη αποτυπώνεται στο φύλλο αριθ. 146 της «Ελεύθερης Πατρίδας» της 29ης Αυγούστου 1970, με τον υπότιτλο «Εβδομαδιαία Εκδοση των Ελλήνων του Εξωτερικού».
| Κατά την παραλαβή του Βραβείου «Λένιν – Κομσομόλ» από τον πρόεδρο της Κομσομόλ, Εβγκένι Τιαζέλνικοφ |
Είχε συναντήσεις με ομότεχνούς του, με παράγοντες της Σοβιετικής Επιτροπής Αλληλεγγύης, με εκπροσώπους του κοινού της Μόσχας, με ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, με τους ηγέτες της Κομσομόλ, αλλά και με Ελληνες πολιτικούς πρόσφυγες.
Να αισθάνεται ότι βρίσκεται ανάμεσα σε ειλικρινείς φίλους
Ειδικά η Ενωση Σοβιετικών Συνθετών οργάνωσε συγκέντρωση στις 10 Αυγούστου, με ομιλητή τον πρόεδρό της, Τίχον Χρένικοφ (1913 – 2007). Κατά την υποδοχή του Ελληνα συνθέτη, τόνισε: «Προσκαλώντας τον Μίκη Θεοδωράκη για ανάπαυση και θεραπεία εδώ, στη Σοβιετική Ενωση, επιθυμούμε να αισθάνεται ότι βρίσκεται ανάμεσα σε ανθρώπους που εκτιμούν και κατανοούν βαθιά την Τέχνη του, ότι βρίσκεται ανάμεσα σε ειλικρινείς φίλους».
Στο μεταξύ, η έλευση Μίκη Θεοδωράκη στη Μόσχα αποτελεί γεγονός που δίνει την ευκαιρία στον ραδιοφωνικό σταθμό της πόλης να πάρει συνέντευξη από τον τιμώμενο φίλο του εργατικού κράτους. Στην ερώτηση «με ποια αισθήματα ήρθατε στη Σοβιετική Ενωση», ο Ελληνας τιμώμενος είχε καιρό πριν επεξεργαστεί την απάντησή του:
Μαζί μας στην εξορία και στις φυλακές η φωνή της Μόσχας
«Ηρθα με αισθήματα φιλίας. Στα χρόνια της δικτατορίας, πολύ συχνά η φωνή της Μόσχας μάς εθέρμαινε μέσα στους τόπους της εξορίας, μέσα στις φυλακές, και ήταν μια φωνή φιλίας και συμπαράστασης.
| Κατά την παραμονή του στη Μόσχα, με τον αρχιμουσικό Οδυσσέα Δημητριάδη (όρθιος) |
Οποιοσδήποτε βοηθάει τη χούντα είναι και θα είναι εχθρός των Ελλήνων. Οποιοσδήποτε με οποιονδήποτε τρόπο βοηθάει τον ελληνικό λαό, οποιοσδήποτε χτυπάει με οποιονδήποτε τρόπο τη χούντα, είναι και θα είναι ο αιώνιος φίλος της Ελλάδας, ο αιώνιος φίλος του ελληνικού λαού…
(…) Ηρθα για να κινητοποιήσω τους Σοβιετικούς φίλους μας στο πλευρό του ελληνικού λαού. Μια κατηγορία του σοβιετικού λαού, η σοβιετική διανόηση και ειδικότερα οι συνθέτες (…) έδειξαν μια αρκετά σημαντική δραστηριότητα στο πλευρό των Ελλήνων δημοκρατών, και εγώ προσωπικά τρέφω αισθήματα μεγάλης ευγνωμοσύνης απέναντι στον Σοστακόβιτς, στον Χατσατουριάν, στον Καμπαλέφσκι και στον Χρένικοφ, που (…) με την έκκλησή τους κινητοποίησαν την παγκόσμια κοινή γνώμη και όχι μόνο για τη δική μου περίπτωση, αλλά για όλους τους πολιτικούς κρατούμενους».
- Ο Μίκης Θεοδωράκης τιμήθηκε με το Χρυσό Βραβείο Σύνθεσης τον Αύγουστο του 1957 και όχι του 1970, όπως εκ παραδρομής γράφαμε στις εναρκτήριες αράδες των «Δακτυλικών Αποτυπωμάτων» του περασμένου Σαββατοκύριακου.
| Οι δύο όψεις του Βραβείου «Λένιν – Κομσομόλ» |
| Οι δύο όψεις του Βραβείου «Λένιν – Κομσομόλ» |
| Ο πρόεδρος της Ενωσης Σοβιετικών Συνθετών, Τίχον Χρένικοφ, που απηύθυνε την πρόσκληση στον Ελληνα δημιουργό |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 27 Σεπτέμβρη 2025 – Κυριακή 28 Σεπτέμβρη 2025
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ – ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ
Ο εικοσάχρονος σπουδαστής του Ωδείου Αθηνών έρχεται για πρώτη φορά το 1945 σε επαφή με το σοβιετικό μουσικό είδωλό του
«Ακούμπησε το αυτί του πάνω στην καρδιά της ζωής, του λαού, της εποχής του»
| Προσωπογραφία του Ντμίτρι Σοστακόβιτς από τον Ντμίτρι Μιλετσκίι καθώς συνθέτει τη Συμφωνία αρ. 7, την επονομαζόμενη «του Λένινγκραντ» |
ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ
Συχνά η επανέκδοση βιβλίων, όπως η πρόσφατη του «Ντμίτρι Σοστακόβιτς – Για την εποχή και το έργο του» («Σύγχρονη Εποχή») – συμπίπτει με τον μισό αιώνα από τον θάνατο του Σοβιετικού καλλιτέχνη – στήνει έναν πολυδαίδαλο μηχανισμό ερεθισμάτων και αφορμών ώστε να μελετήσουμε τον συνθέτη, την εποχή του και σε ποιο βαθμό επηρέασε τους μεταγενέστερους.
Ενας απ’ αυτούς που σφραγίστηκαν από την πολύμορφη προσωπικότητά του είναι ο Μίκης Θεοδωράκης ο μετασυμφωνικός – δικός του όρος για να περιγράψει τη «συνομιλία» του έργου του με τις δυτικές κλίμακες.
Νεαρότατος, δύο χρόνια μετά την εισαγωγή του – τον Οκτώβρη του 1943 – στο Ωδείο Αθηνών, αποκτά μέσα από δίσκους LP την πρωτόγνωρη εμπειρία της μαγνητοφωνημένης ακρόασης. Βρισκόμαστε το φθινόπωρο του 1945, οπότε ο 20χρονος μουσικός της μαθητείας ενορχηστρώνει τη μετέπειτα διαλάμπουσα πορεία του.
Τον βρίσκουμε στο πατάρι της οδού Σταδίου, όπου στεγαζόταν η Δανειστική Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Σ’ αυτήν εργαζόταν ο συσπουδαστής του στην τάξη του Φιλοκτήτη Οικονομίδη (1889 – 1957), Γιάννης Γκιώνης. Περιγράφει αυτήν την πρωτόφαντη σχέση του στην αυτοβιογραφία του, «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου» («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης»):
Ενα ηχητικό φως πλημμύρισε το δωμάτιο
«Στο γραφείο του (…) είδαμε για πρώτη φορά τους πελώριους δίσκους λονγκ πλέι, προορισμένους για τον αμερικάνικο στρατό. Επρόκειτο για φωνοληψίες ζωντανές, της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης με τον Τοσκανίνι και της Μινεάπολης με τον Μητρόπουλο. Οταν ο Γιάννης έβαλε για πρώτη φορά τη βελόνα στο πικάπ, ένα ηχητικό φως πλημμύρισε το δωμάτιο: Ο “Πετρούσκα”, το “Πουλί της Φωτιάς”, η “Ιεροτελεστία της Ανοιξης”. Ο Στραβίνσκι μάς τύφλωσε με τη λάμψη της μουσικής του».
| Ο συνθέτης συζητά με τους συναδέλφους του, Χρένικοφ, Καράγιεφ και Χατσατουριάν, για τη 15η Συμφωνία του, στο Κέντρο της Ενωσης Σοβιετικών Συνθετών |
Τη δική του ιδιαίτερη λάμψη τού μετέδωσε και το πρώτο άκουσμα έργου του αγαπημένου του – όπως εξελίχθηκε η σχέση του νεότερου με τον παλαιότερο συνθέτη – Ντμίτρι Σοστακόβιτς:
«Επιβαλλότανε με την εντελώς ξεχωριστή φωνή του, που προσέδιδε μια καινούργια διάσταση στη φόρμα της συμφωνίας».
Δύο χρόνια μετά, σταθεροποιείται η επίδραση του νεαρού Μίκη από τη μουσική προσωπικότητα που μια δεκαετία μετά θα του απονείμει βραβείο για σύνθεσή του. Και πάλι βρίσκεται στην αίθουσα της αμερικανικής πολιτιστικής προπαγάνδας:
Στο άκουσμα της Πέμπτης Συμφωνίας τα μάτια έλαμπαν
«Πιο πολύ από περιέργεια, αποφασίσαμε (…) να βάλουμε την Πέμπτη Συμφωνία αυτού του άγνωστου σε μας συνθέτη. Μα όσο το έργο προχωρούσε, η περιέργειά μας γινόταν ενδιαφέρον και στο τέλος – πάνω στο largo – κατάπληξη! Ολοι, άλλος πιο λίγο κι άλλος πιο πολύ, νιώθαμε πως βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι καινούργιο, μα συγχρόνως και πολύ “γνωστό”.
Ηταν αυτό που το περιμέναμε ίσως, που νιώθαμε πως έπρεπε να ‘ρθει, μα δεν μπορούσαμε μέχρι τότε να το φανταστούμε. Βάλαμε το μεγάλο largo πέντε φορές απανωτά, τραγουδώντας το στο τέλος σχεδόν ολόκληρο. Ολωνών μας τα μάτια έλαμπαν και δεν ξέραμε με ποιον τρόπο να εκφράσουμε τον ενθουσιασμό μας. Πρέπει όμως να σκεφτεί κανείς σε πόσο σκοτάδι ζούσαμε έως τότε».
Ακούμπησε το αυτί του στην καρδιά του λαού
| Ο δημιουργός μαζί με τον Σοβιετικό αρχιμουσικό Κιρίλ Κοντράσιν |
Ποια είναι η ιδιαιτερότητα του Σοστακόβιτς, τι τον διαφοροποιεί από τους άλλους, τους κλεισμένους στους τέσσερις τοίχους του εργαστηρίου, με αποδέκτες τους ρέκτες των ασκήσεων μουσικού ύφους; «Ακούμπησε το αυτί του» – περιγράφεται ο χαρακτήρας του Σοβιετικού μουσικού δημιουργού – «πάνω στην καρδιά της ζωής, του λαού, της εποχής του. Τέτοια ήταν η φύση του, τέτοια ήταν – πιο σωστά – η κοινωνική του αγωγή».
Αλλά – προσοχή – δεν είναι μόνος του. Εχει στο πλευρό του άξιους συνοδοιπόρους, που εργάζονται υπέρ της αισθητικής προόδου του σοσιαλιστικού ανθρώπου:
Ο ρεαλισμός, μια καινούργια περίοδος στην Ιστορία της μουσικής
«Ο Σοστακόβιτς, επικεφαλής των άλλων Ρώσων μουσικών, Προκόφιεφ, Χατσατουριάν, Καμπαλέφσκι, επικεφαλής των προοδευτικών μουσικών του κόσμου, ξανοίγει μια καινούργια περίοδο στην Ιστορία της μουσικής. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο ρεαλισμός τους, η βαθιά αγάπη στον άνθρωπο, η μεγάλη πίστη στη ζωή και στο μέλλον της ανθρωπότητας.
Ξανοίγει μια νέα εποχή, όμως αυτός ο ίδιος δεν είναι αυτή η ίδια ΕΠΟΧΗ. Ακόμα οι φορμαλιστικές προεκτάσεις δεν είναι εντελώς κατασταλαγμένες, ώστε να παραχωρήσουν τη θέση τους σε κάτι πέρα για πέρα καινούργιο. Ηδη η αντίθεση φορμαλισμός – ανθρωπιστικός ρεαλισμός βρίσκεται μέσα στον ίδιο τον Σοστακόβιτς: Ανάμεσα στη μουσική αγωγή που πήρε από μικρός και που αποτελούνταν κατά μεγάλο μέρος και από τη μελέτη των μοντέρνων φορμαλιστών συνθετών – και στο κοινωνικό του περιβάλλον, την εσωτερική του διαμόρφωση».
Με αγώνα, πολύ αγώνα, με προσήλωση στον φυσικό αποδέκτη του, τον λαό, κατορθώνει να άρει αυτήν την αντίθεση, για να υπηρετήσει την κίνηση των μαζών που αναδύονται στο προσκήνιο της Ιστορίας:
Η ανθρωπότητα αντλεί αισιοδοξία, δύναμη, ανθρωπιά
| Σε ώρα ανάπαυλας, ο μουσικός του λαού παίζει μια παρτίδα σκάκι |
«Χρειάζεται λοιπόν» – είναι η προσέγγιση του Ελληνα μελοποιού – «όχι μόνο δυνατή προσωπικότητα, μα και χρονική πίστωση για να μπορέσει όλη αυτή η ριζική αντίθεση να συντεθεί σε μια οριστική μορφή. Είναι ολοφάνερο πως η επίδρασή του (αντάμα με την επίδραση του Προκόφιεφ και του Χατσατουριάν) βρίσκει γόνιμη, δημιουργική απήχηση σε όλο τον κόσμο (σε όλους τους λαούς). Τούτο σημαίνει πως η ανθρωπότητα (στερημένη για τόσες δεκαετίες την πιο αγαπημένη της Τέχνη) αναγνωρίζει στον Σοστακόβιτς έναν μεγάλο συνθέτη, αντλώντας από τα έργα του αισιοδοξία, δύναμη και ανθρωπιά».
Αλλά ποια είναι η θέση του ίδιου του μέγιστου Σοβιετικού δημιουργού, που με το σύνολο του έργου του εξέφρασε τον 20ό αιώνα του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο;
Η φορμαλιστική Τέχνη στερείται αγάπης για τον λαό
«Υπάρχει» – αποφαίνεται το μουσικό αυτί του λαϊκού ακροάματος – «μια δυνατή και ακατάπαυστη διαμάχη ανάμεσα σε δύο καλλιτεχνικές ιδεολογίες. Η πρώτη είναι η Ρεαλιστική, που αναπτύχθηκε απ’ το αληθινό, αρμονικό και αδιέξοδο αντίκρισμα του κόσμου. Αυτή είναι προοδευτική και πλουτίζει την ανθρωπότητα με τις μεγάλες πνευματικές αξίες της.
Η δεύτερη είναι η Φορμαλιστική Τέχνη, που στερείται αγάπης για τον λαό και είναι αντιδημοκρατική. Τέτοια Τέχνη ψάχνει για φόρμα και αρνιέται το περιεχόμενο. Είναι θρεμμένη από μια παθολογικά αντιρεαλιστική ενατένιση της ζωής, από έλλειψη πίστης στον άνθρωπο και στα ιδανικά του. Αυτή η ιδεολογία είναι αντιδραστική, μηδενιστική. Στερείται μουσικής που πηγάζει απ’ τον πνευματικό εξοπλισμό της ανθρωπότητας, που ουσιαστικά οδηγεί στην εκμηδένιση και στον θάνατο της μουσικής ως αισθητικής φόρμας, ως κατηγορίας του Ωραίου.
| Με παιγνιώδη διάθεση, έχοντας στα χέρια χιονόμπαλες, αστειεύεται με μέλη του Κουαρτέτου Μπετόβεν |
Η ίδια ιδεολογία αγκαλιάζει την καθυστερημένη και κούφια ψευτομόρφωση, την ξεκάρφωτη από κάθε εθνική και λαϊκή βάση – τα σιχαμερά σημάδια του κοσμοπολιτισμού, που είναι ολωσδιόλου αντίθετα με τα πεπρωμένα των οπαδών του, μα και ολόκληρης της ανθρωπότητας – αυτά τα ίδια σημεία του ψευτοκαλλιτεχνικού τους πιστεύω, που απαρνιούνται τις επιθυμίες του μεγάλου κοινού και διακηρύσσουν την πέρα για πέρα εξαφάνιση του εθνικού στοιχείου για χάρη της σύγχρονης φορμαλιστικής μουσικής».
| Δίσκοι του Μίκη Θεοδωράκη που κυκλοφόρησαν στη Σοβιετική Ενωση: Ο ένας με τραγούδια και μελωδίες από τα έργα «Μαουτχάουζεν», «Επιφάνια», «Επιτάφιος», και ο άλλος με τη Συμφωνία αρ. 7 υπό τη διεύθυνση του Ντμίτρι Κιταένκο |
| Δίσκοι του Μίκη Θεοδωράκη που κυκλοφόρησαν στη Σοβιετική Ενωση: Ο ένας με τραγούδια και μελωδίες από τα έργα «Μαουτχάουζεν», «Επιφάνια», «Επιτάφιος», και ο άλλος με τη Συμφωνία αρ. 7 υπό τη διεύθυνση του Ντμίτρι Κιταένκο |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίουΣάββατο 4 Οχτώβρη 2025 – Κυριακή 5 Οχτώβρη 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ – ΑΡΑΜ ΧΑΤΣΑΤΟΥΡΙΑΝ
Με αφορμή την προσέγγιση του Σοβιετικού ομότεχνού του πάνω στη δομή και το μήνυμα της 10ης Συμφωνίας
«Εχουμε μια αληθινή Συμφωνία, που στηρίζεται σε μια μεγάλη καταφατική ιδέα της ζωής»
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς ανάμεσα στους Σεργκέι Προκόφιεφ και Αράμ Χατσατουριάν |
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ
Πρέπει να το τονίσουμε ξανά και ξανά ότι η προσωπικότητα και το μουσικό έργο του συνθέτη Ντμίτρι Σοστακόβιτς πρέπει να διαβαστεί μέσα στα συμφραζόμενα των κατακτήσεων του πρώτου εργατικού κράτους.
Το οποίο, ενάντια σε ορισμένους καλοθελητές οι οποίοι υποστηρίζουν ότι απουσίαζε ο ανοιχτός διάλογος, στην πράξη υπεράσπιζε τον αυτοκριτικό και κριτικό λόγο, που βοηθούσε τους καλλιτέχνες να βελτιώνονται ως δημιουργοί, έχοντας τη δυνατότητα – με όρους αισθητικής πάντα υπέρ του λαού – να διατυπώνουν τη γνώμη τους για το έργο συναδέλφων τους.
Το έργο το οποίο θα μας απασχολήσει αυτό το Σαββατοκύριακο είναι η 10η Συμφωνία του Σοβιετικού συμφωνιστή (να θυμίσουμε ότι συνέθεσε 15 Συμφωνίες). Την συνέλαβε και την επεξεργάστηκε το καλοκαίρι του 1953, εντατικά εργαζόμενος σε Μόσχα και Κομάροβο, και ολοκλήρωσε την αποτύπωσή της σε παρτιτούρες τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς.
Από κοινού με τον συνάδελφό του, Μοϊσέι Βάινμπεργκ (1919 – 1996), παρουσίασαν τη μεταγραφή της Συμφωνίας για δύο πιάνα, με ακροατήριο τους καθηγητές και τους σπουδαστές του Ωδείου της Μόσχας. Η πρεμιέρα της έγινε την 17η Δεκέμβρη, στη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ, υπό τη διεύθυνση του Εβγκένι Μραβίνσκι (1903 – 1988). Ο ίδιος αρχιμουσικός διηύθυνε την πρώτη εκτέλεση της 10ης Συμφωνίας, στις 28 Δεκέμβρη, στη Μόσχα.
Εντονη μουσική αντιπαράθεση για τη 10η Συμφωνία
| Μαζί με τον συνθέτη Μοϊσέι Βάινμπεργκ παρουσίασε τη Συμφωνία αρ. 10 σε μεταγραφή για δύο πιάνα |
Την επόμενη χρονιά, και συγκεκριμένα στις 29 – 30 Μάρτη 1954, σε ανοιχτή συνεδρίαση της Γραμματείας του Συνδικάτου Συνθετών ξέσπασε έντονη μουσική αντιπαράθεση με θέμα το εν λόγω συμφωνικό έργο. Στην ομιλία του ο Σοστακόβιτς – ο οποίος είχε προβλέψει την μορφή της συζήτησης που θα ακολουθούσε – ήταν προετοιμασμένος και απέδειξε με στιβαρά επιχειρήματα ότι αποτελεί παράδειγμα μετριοφροσύνης και αυτοκριτικής.
Ας έρθουμε όμως στη συζήτηση που προκλήθηκε, με πρωταγωνιστή τον αρμενικής καταγωγής Σοβιετικό συνθέτη Αράμ Χατσατουριάν. Την παρέμβασή του την εντοπίσαμε σε ελληνική απόδοση στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» (τεύχος 20, Αύγουστος 1956).
Στον πρόλογο της ελληνικής απόδοσης γίνεται αναφορά στη συναυλία του Δημήτρη Μητρόπουλου με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης στο κινηματοθέατρο «Ορφεύς», όπου παρουσιάστηκε η 10η Συμφωνία, καθώς λόγω κακοκαιρίας δεν ήταν δυνατή η ερμηνεία της στο Ηρώδειο.
«Στηρίζεται σε μια μεγάλη καταφατική ιδέα της ζωής »
Διαβάζοντας το κείμενό του, διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος είναι επαινετικό:
«Εχουμε μια αληθινή Συμφωνία, ένα έργο δηλαδή που στηρίζεται πάνω σε μια μεγάλη καταφατική ιδέα της ζωής και έχει ένα βαθύ συγκινησιακό και φιλοσοφικό περιεχόμενο. Τα τέσσερα μέρη της Συμφωνίας περικλείουν έναν ολόκληρο κόσμο από εικόνες, φωτεινές και τραγικές, που έχουν έναν οδυνηρό λυρισμό και μια θριαμβευτική χαρά.
| Με τον αρχιμουσικό Εβγκένι Μραβίνσκι, στον οποίο ο δημιουργός είχε απόλυτη εμπιστοσύνη |
Ως συνθέτης κι εγώ, δεν μπορώ παρά να θαυμάζω τη δραματική κυριαρχία του Ντ. Σοστακόβιτς, αυτό το δώρο του να χτίζει μορφές μεγάλων διαστάσεων, να διαποτίζει με κίνηση ακόμα και το πιο μικρό απόσπασμα της Συμφωνίας, να κρατάει αδιάκοπα την ανάσα μουσικής.
Είναι ολοφάνερο πως η δραματική σύλληψη της συμφωνίας έκανε αναγκαία την προσφυγή σε ορχηστρικά και αρμονικά μέσα έκφρασης, ικανά να ενεργήσουν δυνατά, και όχι σπάνια, τολμηρά».
«Το φινάλε περιορίζει την αρχιτεκτονική λογική του συνόλου»
Ωστόσο, τον ικανοποίησε σε μέγιστο βαθμό η ακρόαση του συμφωνικού αποτελέσματος; «Οχι βέβαια», απαντά και αιτιολογεί την ένστασή του: «Μου φαίνεται π.χ. πως το φινάλε της Συμφωνίας, παρ’ όλη τη γοητεία των φωτεινών του εικόνων, δεν αντιζυγίζει, τόσο στο συγκινησιακό πεδίο όσο και στο πεδίο της συγκρότησης, τα επεισόδια μιας δραματικής σφοδρότητας, ακόμα και της τραγικής έντασης. Ετσι, αποκομίζει κανείς πως το φινάλε περιορίζει λιγάκι το βάθος και την αρχιτεκτονική λογική του συνόλου της Συμφωνίας και εξασθενίζει την αίσθηση που προκαλεί το σύνολο.
Μέσα στη Συμφωνία οι κακές, σκοτεινές δυνάμεις ζωγραφίζονται πολύ ανάγλυφα και πειστικά, με μια συνταρακτική “ζωγραφική” δύναμη. Ο μεγάλος ουμανισμός της ειρηνικής ανθρωπότητας, που τους αντιτάσσεται, εκφράζεται με μικρότερη δύναμη και πλαστική τελειότητα. Θα ‘θελα να εκφράσω την ευχή ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς να βεβαιώσει με πιο σταθερό και σίγουρο τρόπο το θετικό στοιχείο. Γιατί το σκοτεινό και το τραγικό ξέρει καλύτερα από τον καθένα να το ζωγραφίζει στη μουσική του».
| Η πρεμιέρα της Συμφωνίας, με τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ. Ο Μραβίνσκι και ο Σοστακόβιτς χαιρετούν το κοινό |
Αλήθεια, όμως, τι έχει να καταθέσει ο ίδιος ο συνθέτης; Πρωτίστως, δεν αποκρύπτει τις αδυναμίες και τα σφάλματά του. Την κατάθεσή του για τη 10η Συμφωνία τη μεταφέρουμε από την έκδοση «Ντμίτρι Σοστακόβιτς – Για τον ίδιο και την εποχή του» («Σύγχρονη Εποχή»), που την αναδημοσιεύει από το περιοδικό «Σοβιέτσκαγια Μούζικα» (αρ. 8, 1953):
«Οπως και τα περισσότερα έργα μου, την έγραψα γρήγορα. Αυτό είναι μάλλον αδυναμία παρά χάρισμά μου, γιατί όταν κανείς δουλεύει τόσο γρήγορα δεν πάνε όλα όπως πρέπει. Μόλις ολοκληρωθεί το έργο και καταλαγιάσει ο δημιουργικός πυρετός, αρχίζεις να βλέπεις τα λάθη της σύνθεσης, που μερικά απ’ αυτά είναι βασικά – και αναλαμβάνεις την υποχρέωση να προσπαθήσεις να τα αποφύγεις στα επόμενα έργα σου. Και όσο γι’ αυτό που μόλις έχεις γράψει, ε, ό,τι έγινε έγινε και έχει φύγει ένα βάρος από πάνω σου.
Θα συμβούλευα τον καθέναν (και πρώτα – πρώτα τον εαυτό μου) να μη βιάζεται. Καλύτερα να απασχολείσαι πιο πολύ με μια σύνθεση και να διορθώνεις όλα τα λάθη όσο προχωράς.
Κοιτάζοντας κριτικά το πρώτο μέρος, βλέπω ότι ακόμα δεν έχω πετύχει να πραγματοποιήσω το όνειρό μου, να γράψω ένα συμφωνικό αλέγκρο.
Γενικά, αισθάνομαι ότι το δεύτερο μέρος αντιστοιχεί στην αρχική μου σύλληψη και καταλαμβάνει στο όλο έργο τη θέση που του προοριζόταν.
| Μπροστά σε μια παρτιτούρα, σε στιγμή προσήλωσης |
Το τρίτο μέρος εξελίχθηκε λίγο – πολύ έτσι όπως το σχεδίαζα, αν και μερικά αποσπάσματα και εδώ ίσως είναι παρατραβηγμένα, ενώ άλλα μάλλον σύντομα.
Η εισαγωγή στο φινάλε ίσως φανεί κάπως μεγάλη, αλλά την τελευταία φορά που την άκουσα ένιωσα ότι εκπληρώνει τις σημειολογικές και συνθετικές λειτουργίες της και λίγο – πολύ ισορροπεί το όλο μέρος».
Ωστόσο, στο κείμενό του «Συζήτηση με τους νέους» («Επιθεώρηση Τέχνης», τεύχος 14, Φλεβάρης 1956) επανέρχεται στις κριτικές που δέχτηκε για τη 10η Συμφωνία:
«Στο φινάλε (…) κυριαρχούν μόνο γρήγορα και ευκίνητα θεματάκια, ενώ χρειαζόταν ένα πλατύ αρμονικό θέμα κάπου στη μέση του φινάλε, ή κοντά στο τέλος, ή ακόμα και σ’ αυτό το ίδιο το τέλος. Αυτό θα δυνάμωνε τον τόνο του φινάλε και θα πρόβαλλε ολόκληρη τη Συμφωνία. Πρέπει άραγε να ξαναδουλέψω το τελευταίο μέρος της Συμφωνίας ή να το γράψω από την αρχή; Το έργο στο σύνολό του κλείνει ένα μέρος από την ψυχή μου και μου είναι δύσκολο, τουλάχιστον για τώρα, να γυρίσω πάλι σε αυτό».
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 11 Οχτώβρη 2025 – Κυριακή 12 Οχτώβρη 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ – ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΩΝ 50 ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΕΣΣΔ
Κείμενο δημοσιευμένο το 1967 στη φιλολογική εφημερίδα «Σοβιέτσκαγια Κουλτούρα»
«Η επανάσταση καθόρισε τη ζωή της γενιάς μας. Την ύλη της δημιουργίας. Τη θεματολογία. Τη γλώσσα. Το στιλ»
ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ
Το σημερινό άρθρο με θέμα τον ανεξάντλητο Σοβιετικό συνθέτη Ντμίτρι Σοστακόβιτς έχει μοναδικό ενδιαφέρον, γιατί αποτελεί ένα εγκώμιο από τα βάθη της καρδιάς του για το πρώτο εργατικό κράτος στον κόσμο.
Πρόκειται για ένα κατά βάση αυτοβιογραφικό κείμενο, που είδε το φως της δημοσιότητας στη φιλολογική εφημερίδα «Σοβιέτσκαγια Κουλτούρα» το 1967, προς τιμήν των 50 χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση, και αναδημοσιεύτηκε σε ελληνική μετάφραση στον κυριακάτικο «Ριζοσπάστη» στις 19 Δεκέμβρη 1982.
Εύκολα θα διαπιστώσετε ότι αποτελεί μια προσωπική λαμπερή και διαυγή κατάθεση ενός καλλιτέχνη του λαού, χωρίς πισωγυρίσματα, αμφιταλαντεύσεις και οπισθοχωρήσεις. Στην εισαγωγή του αυτοχαρακτηρίζεται τέκνο της Οκτωβριανής Επανάστασης και αισθάνεται ότι είναι ένας από τους οικοδόμους του επαναστατικού πνεύματος, όταν δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις και οι δομές της σοσιαλιστικής διακυβέρνησης.
«Η επανάσταση καθόρισε τη ζωή της γενιάς μου»
Ομως ας μην καθυστερούμε και ας δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς:
«Η επανάσταση καθόρισε τη ζωή της γενιάς μου. Την ύλη της δημιουργίας. Τη θεματολογία. Τη γλώσσα. Το στιλ. Και, το σπουδαιότερο, δημιούργησε μια ψυχική κατάσταση, μια έξαρση των ψυχικών δυνάμεων, μια ιδιαίτερη “θερμοκρασία”, που υψώνει πάντα τη δημιουργική δουλειά πάνω από τις συνηθισμένες απασχολήσεις της μέρας. Ανδρωθήκαμε νωρίς και μάθαμε να παίρνουμε μόνοι μας αποφάσεις.
Οι καιροί δεν ήταν μόνο θυελλώδεις και ανήσυχοι, αλλά και δύσκολοι, με πείνα και με κρύο. Πολύ καιρό δεν ξέραμε τι θα πει χορτάτος, συνηθίσαμε να μένουμε ικανοποιημένοι με τα λίγα και να μην γκρινιάζουμε, καταλαβαίνοντας πολύ νωρίς ότι οι μεγάλοι σκοποί χρειάζονται στερήσεις και γενναιότητα. Η επανάσταση μας σκληραγώγησε και η σκληραγώγηση αυτή, πνευματική και ψυχική, μας βοήθησε έπειτα από πολλά χρόνια, γιατί έγινε αντιληπτό ότι τα παιδικά βιώματα δεν σβήνουν».
«Ακουσα τον λόγο του Λένιν στις 3 Απρίλη 1917»
| Ενοπλοι στρατιώτες παρελαύνουν στους δρόμους της Μόσχας κρατώντας πανό που γράφει «Κομμουνισμός» (Οκτώβρης 1917) |
Οπως αυτό το μοναδικό βίωμα, όταν ο αφηγητής μας γυρνάει πίσω τον χρόνο, όταν σχεδόν δεν έχει κλείσει τα 11 χρόνια του. Πρώτες, θολές και ακαταστάλακτες αναμνήσεις, με το φίλτρο του ορθού λόγου αδούλευτο ακόμα. Ομως συγκλονισμένος όταν μπροστά του έχει τον ίδιο τον Λένιν αυτοπροσώπως. Μία εκ των υστέρων αναφορά, φορτισμένη με τη ματιά της άγουρης ηλικίας:
«Ακουσα τον λόγο του Λένιν στις 3 Απρίλη 1917. Οι εργάτες της Πετρούπολης, οι φαντάροι, οι ναύτες περίμεναν στον σιδηροδρομικό σταθμό της Φινλανδίας την επιστροφή του Λένιν από την προσφυγιά. Η μάνα μου δεν μπόρεσε να με κρατήσει σπίτι. Μπήκα σε μία από τις φάλαγγες που πήγαιναν για τον σταθμό.
Με είχαν στριμώξει σε μια γωνιά και δεν μπόρεσα να ακούσω καλά τον λόγο που έβγαλε ο Λένιν, ανεβασμένος πάνω σε ένα τεθωρακισμένο που είχαν περιτριγυρίσει οι ναύτες. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, που έγινε ύστερα από μισό χρόνο, διάβασα τις περίφημες Απριλιανές Θέσεις του Λένιν – το Πρόγραμμα της Επανάστασης που μελετάει τώρα κάθε Σοβιετικός φοιτητής».
Από τότε εξομολογείται ότι ήθελε να εκφράσει με τον τρόπο της μουσικής τη μορφή του Λένιν:
«Από τότε – δεν το κρύβω – έτρεφα την τολμηρή, φιλόδοξη σκέψη να ενσαρκώσω τη μορφή του Λένιν στη μουσική. Και το αποτόλμησα αυτό, μετά από πολλά χρόνια, στη 12η Συμφωνία. Αλλά και τώρα δεν θεωρώ ότι ολοκλήρωσα το όραμά μου: Να δώσω την προσωπικότητα του Λένιν, τον ιδανικό άνθρωπο – αγωνιστή, που δεν έχει όμοιό του».
«Η μουσική να φτάνει στον καθέναν και να είναι κατανοητή»
| Ο ηγέτης επαναστάτης πάνω σε τεθωρακισμένο στις 25 Οκτώβρη 1917, όπως ζωγραφικά τον απέδωσε ο Μ. Μ. Μπερίγκοφ (1923) |
Και άρχισε μέρα με τη μέρα να χτίζεται η νέα κοινωνία, η οποία ήθελε να βάλει στις μηχανές του καινοφανούς κόσμου της την Τέχνη με τους εκφραστές της. Αλλά τι λογής θα ήταν αυτή η καλλιτεχνία χωρίς να συμπορευτεί στον δρόμο που είχαν ανοίξει τα Σοβιέτ για την επιβολή και εμπέδωση του σοσιαλισμού;
«Ολοι καταλαβαίναμε ότι χρειάζεται ασυνήθιστα μεγάλη Τέχνη. Αλλά τι λογής; Αυτό δεν μας ήταν και τόσο καθαρό. Αυτός ήταν και ο λόγος των αναζητήσεων της δεκαετίας 1920 – 1930, των δισταγμών και των ακροτήτων. Γυρίζοντας τη σκέψη πίσω, βλέπεις ότι πολλά ήταν αφελή και αδύνατα. Η Τέχνη του πλακάτ κατέκτησε το θέατρο, τη ζωγραφική, είχε αντανακλάσεις στη μουσική. Τα γνωρίσματα του πλακάτ οδηγούσαν συχνά σε πρωτογονισμό. Θέλαμε η μουσική να φτάνει στον καθέναν και να είναι απόλυτα κατανοητή».
Αλλά ποιο είδος μουσικής κυρίως τροφοδοτήθηκε από το γράμμα και το πνεύμα της Επανάστασης;
«Η Επανάσταση», αποτιμά αυτός ο θερμός του λαού κομμουνιστής μελοποιός, «γέννησε πλήθος από σπουδαία τραγούδια, που συγκινούν με την αλήθεια τους και τώρα ακόμα. Πρόκειται κυρίως για τραγούδια του επαναστατικού, του εμφύλιου πολέμου. Στα τραγούδια αυτά επανερχόμαστε στα έργα μας έως σήμερα, και αποτελούν το πιο πολύτιμο κεφάλαιο μουσικής της εποχής εκείνης».
Πρώιμες συνθέσεις με παρούσα την παιδική ματιά
| Παιδικές φωτογραφίες του Σοστακόβιτς |
Μέσα σ’ αυτήν την ταραγμένη περίοδο, η οποία όμως δίνει κίνηση στις μάζες για να εμφανιστούν στο προσκήνιο της Ιστορίας, ο γεννημένος το 1906 μαθητευόμενος της μουσικής παρατηρεί και παίρνει αφορμές από τα γεγονότα. Ο πρώτος μεγάλος πόλεμος του 1914 τού δίνει το έργο για πιάνο «Ο στρατιώτης».
Κάποια στιγμή βλέπει μια πυρκαγιά. Του προξενεί εντύπωση, και μια και δυο συνθέτει μια «Φλογερή Σονάτα» για πιάνο. Στο ίδιο ηλικιακό περιβάλλον, και μετά από φανατική ανάγνωση του Νικολάι Γκόγκολ, φιλοδοξεί να στήσει την όπερα «Τάρας Μπούλμπα», που τελικά έμεινε σχέδιο.
Οταν η Επανάσταση του Φλεβάρη είναι γεγονός, χώνεται ανάμεσα στο πολύβουο πλήθος και στο στάδιο της δημιουργίας, όταν έχει καταλαγιάσει η ηχητική μπάντα του πλήθους, αποπειράται να γράψει μια επαναστατική συμφωνία και ένα πένθιμο εμβατήριο στη μνήμη των θυμάτων.
Ωστόσο, η εμπειρία της Οκτωβριανής Επανάστασης και η θέα ενός αγοριού που πυροβολήθηκε από έναν χωροφύλακα μπροστά στα έκπληκτα παιδικά μάτια του θα περάσουν στη 12η Συμφωνία του, που έχει τον υπότιτλο «Ετος 1917» και είναι αφιερωμένη στη μνήμη του κομμουνιστή επαναστάτη ηγέτη Β. Ι. Λένιν.
(Συνεχίζεται)
| Παιδικές φωτογραφίες του Σοστακόβιτς |
| Ο Σοστακόβιτς (δεύτερος από δεξιά στην πρώτη σειρά) και η αδερφή του, Μαρία (τέταρτη από δεξιά στη δεύτερη σειρά), με τον καθηγητή τους, Ιγκνάτι Γκλιάσερ, στη μέση |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Σάββατο 18 Οχτώβρη 2025 – Κυριακή 19 Οχτώβρη 2025
ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ – ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΩΝ 50 ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΕΣΣΔ
Ο Σοβιετικός συνθέτης μιλάει για τις μουσικές σπουδές του, κοιτάζοντας τον εαυτό του στον καθρέφτη της Οκτωβριανής Επανάστασης
«Γύρω μου επικρατούσε ατμόσφαιρα έξαρσης. Κτίζονταν νέα εργοστάσια και νέες πόλεις σε μακρινά έρημα μέρη»
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς σε νεαρή ηλικία, όταν σπούδαζε στο Ωδείο του Λένινγκραντ |
ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ
(β)
Επιμένουμε στον Ντμίτρι Σοστακόβιτς κι αυτό το Σαββατοκύριακο, γιατί η έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» αποτελεί βιβλίο – κόσμημα για κάθε λαϊκή βιβλιοθήκη.
Οι συγγραφείς Λ. Γκριγκόριεφ και Γ. Πλάτεκ έχουν φτιάξει ένα εργοβιογραφικό χρονικό – ανθολόγιο εξομολογήσεων, προσεγγίσεων, εκτιμήσεων και κρίσεων του Σοβιετικού συνθέτη, στο οποίο η ατομική καλλιτεχνική εμπειρία ταυτίζεται με το συλλογικό όραμα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Το αποτέλεσμα «Ντιμίτρι Σοστακόβιτς. Για τον ίδιο και την εποχή του» ξεφεύγει από τα στενά μουσικά και μουσικολογικά πλαίσια, γιατί διαθέτει αμεσότητα και σαφήνεια, καθώς είναι κοινωνικοποιημένος στα νάματα της απελευθέρωσης του ανθρώπου.
Εκανε τη Δύση να υποκλιθεί στο έργο του
Αυτή η φωταυγής μουσική προσωπικότητα έκφρασε το μεγαλείο του εργατικού πολιτισμού κι έκανε τη Δύση να υποκλιθεί στο έργο του, όχι μόνο όσο βρισκόταν εν ζωή, για προπαγανδιστικούς λόγους. Μισό αιώνα μετά τον θάνατό του, η δημιουργία του εξακολουθεί να απηχεί το πνεύμα του πολιτισμού της μοναδικής και τιμημένης Σοβιετικής Ενωσης.
Ομως οι μεγάλες συνθέσεις δεν είναι αποκλειστικά και μόνο βγαλμένες από τα σπλάχνα της εποχής τους, διαθέτουν εντός τους το απόσταγμα του διαρκούς επαναπροσδιορισμού τους, χωρίς να χάνουν την αρχική αφορμή, το πρώτο σκίρτημα, την πρώτη αίσθηση.
Βύθισμα στο οικουμενικό μήνυμα του κομμουνισμού
Τι λέτε, είναι τυχαίο ότι τα έργα του Σοστακόβιτς δεν έπαψαν ποτέ να παρουσιάζονται και να ηχογραφούνται ξανά και ξανά, γιατί το συνειδητοποιημένο μουσικόφιλο κοινό γνωρίζει ότι οι νότες δεν «τιθασεύονται» σε φορμαλιστικές ασκήσεις ύφους, αλλά βαθιά εμβαπτίζονται στο οικουμενικό μήνυμα του κομμουνισμού.
| Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς σε νεαρή ηλικία, όταν σπούδαζε στο Ωδείο του Λένινγκραντ |
Επανερχόμαστε, στο αυτοβιογραφικό κείμενό του, που δημοσιεύεται στη φιλολογική εφημερίδα «Σοβιέτσκαγια Κουλτούρα», για να τιμηθεί ο μισός αιώνας ζωής αυτής της εργατικής μηχανής του σοβιετικού κράτους.
«Ιδέα δεν είχαμε για τον διαβόητο γυάλινο πύργο»
Απ’ αυτή τη μαρτυρία, κρατάμε την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα από τα χρόνια των σπουδών του, στο Ωδείο του Λένινγκραντ:
«Διευθυντής του Ωδείου, έως το 1928 Α. Κ. Γκλαζουνόφ, που έμενε αυστηρά πιστός στις παραδόσεις της σχολής του Ρίμσκι-Κόρσακοφ και φρόντιζε για την υψηλή επαγγελματική κατάρτιση των σπουδαστών. Στη Μόσχα δίδασκαν και δημιουργούσαν οι Ιπολιτόφ-Ιβανόφ και Μιασκόφσκι. Σεβόμουνα τους μουσικούς αυτούς και τους χρωστούσα πολλά. Αν επιτρέπεται η έκφραση, αυτοί μετέτρεψαν την νεανική ανυπότακτη φύση μου σε κανονικό ρυθμό.
Κατακτούσα το επάγγελμά μου με μεγάλη επιμονή, μελετούσα τη μουσική κληρονομιά. Από την άλλη μεριά, όλη η γενιά μου ζούσε τον πλατύ κύκλο των κοινωνικών ενδιαφερόντων, όλα μας ενδιέφεραν, μας συγκινούσαν, παίρνοντας μάλιστα μέρος στην καθοδήγηση του Ωδείου. Ιδέα δεν είχαμε για τον διαβόητο γυάλινο πύργο, που μπορεί να απομονωθεί ο μουσικός. Αγρυπνα και προσεκτικά ακούγαμε τον παλμό των καιρών, που αντηχούσε στις νεανικές συνθέσεις μας».
«Κτίζονταν νέα εργοστάσια και νέες πόλεις»
Ομορφα το διατύπωσε, με μια εικόνα: Βρισκόταν μακριά από τον γυάλινο πύργο του καλλιτέχνη, με σημείο αναφοράς τον εγωιστή εαυτό του. Και πώς ήταν αυτή η εποχή, στην οποία συμπίπτουν ο νεαρός μουσικός κι η νεαρή Επανάσταση; Να μας τα πει ο ίδιος, είναι απολαυστικός:
«Σπούδαζα, άκουγα τις θαυμάσιες συναυλίες της Φιλαρμονικής του Λένινγκραντ. Ο ίδιος έπαιζα ως πιανίστας. Ονειρό μου ήταν να παίξω στη Φιλαρμονική. Είχα πολλούς φίλους.
| Οι δάσκαλοί του, που του έδειξαν και του χάραξαν τον δρόμο στη μουσική: Γκλαζουνόφ, Ιπολιτόφ-Ιβανόφ και Μιασκόφσκι |
Γύρω μου επικρατούσε ατμόσφαιρα έξαρσης. Κτίζονταν νέα εργοστάσια και νέες πόλεις σε μακρινά έρημα μέρη. Λαμπροί τεχνίτες δούλευαν στη λογοτεχνία, στο θέατρο. Η ζωή με έφερε κοντά στον ποιητή Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, στον σκηνοθέτη Βσέβολοντ Μέγιερχολντ, στον μεγάλο μουσικολόγο Ιβάν Σολερτίνσκι»
«Δούλευα ελεύθερα, τολμηρά»
Το γεγονός ότι βρίσκεται σε συνθετική έξαρση, δεν το χρεώνει μόνο στη νεανική ηλικία του, αλλά κυρίως στο πέρασμα και στον έλεγχο των παραγόμενων προϊόντων στα χέρια των πρωτογενών παραγωγών:
«Δούλευα ελεύθερα, τολμηρά. Εβαζα μπροστά μου με τη νεανική ορμή όλο και νέα προβλήματα – από τα κομμάτια για όργανα πήγα στην όπερα, δοκίμασα τις δυνάμεις μου στην προγραμματική. Μπορώ να πω ότι βρισκόμουν σε κατάσταση δημιουργικής ανάτασης».
Προσέξτε, η σοβιετική διακυβέρνηση είχε δώσει βάρος να αναπτύξει τις εθνικές μουσικές όλων των χωρών που συμμετείχαν σ’ αυτή τη νέα, την πρωτόφαντη ένωση λαών:
«Στη δεκαετία 1930-’40 απόκτησαν φήμη πολλοί αξιόλογοι Σοβιετικοί συνθέτες, άνθισε η μουσική τέχνη των εθνικών δημοκρατιών, όπως της Ουκρανίας, Λευκορωσίας, Αρμενίας, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργίας. Η σοβιετική μουσική δημιουργία μπήκε σε περίοδο ωριμότητας».
Τον Προκόφιεφ τον έτρεφε η ζωή του λαού του
Και μέσα σ’ αυτή την αναγέννηση της μουσικής, των συνθετών και των εκτελεστών, επαναπατρίζεται, το 1935, ο Σεργκέι Προκόφιεφ:
«Δεν μπορούσε άλλο να μένει στο εξωτερικό, ξεκομμένος από την πατρική γη. Εχω την ακράδαντη πεποίθηση ότι ο Προκόφιεφ ήταν κι έμεινε βαθιά εθνικός καλλιτέχνης, που τον έτρεφε η ρωσική φύση, η ζωή του λαού του. Στη δεκαετία 1930-’40, δημιουργεί θαυμάσια έργα, όπως το κλασικό μπαλέτο “Ρωμαίος και Ιουλιέτα”. Η επίδραση του έργου και της προσωπικότητάς του ήταν πολύ αισθητή. Θαύμαζα τον Προκόφιεφ και μελετούσα όσα έγραφε».
| Οι δάσκαλοί του, που του έδειξαν και του χάραξαν τον δρόμο στη μουσική: Γκλαζουνόφ, Ιπολιτόφ-Ιβανόφ και Μιασκόφσκι |
Αναφερόμενος στα χρόνια της διαμόρφωσής του, δεν κρύβει ότι τον επηρέασαν οι όπερες του Αλμπαν Μπεργκ και του Ερνστ Κρένεκ. «Αλλά αυτή η επίδραση», σχολιάζει, «δεν μπορούσε να καθορίσει τον δρόμο της σοβιετικής όπερας. Δεν θέλαμε να επαναλαμβάνουμε τα παλιά, τα αξιοποιημένα, αλλά και το νέο δεν είχε ακόμη διαμορφωθεί, δεν είχε δημιουργηθεί, δεν είχε ωριμάσει…».
(Συνεχίζεται)
| Οι δάσκαλοί του, που του έδειξαν και του χάραξαν τον δρόμο στη μουσική: Γκλαζουνόφ, Ιπολιτόφ-Ιβανόφ και Μιασκόφσκι |
| Τον Προκόφιεφ τον θεωρούσε εθνικό καλλιτέχνη, που τον έτρεφε η ρωσική φύση και η ζωή του λαού |
Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου
Πηγή : Ριζοσπάστης