Με όπλο τους την κινηματογραφική μηχανή
«Θα περάσουν τα χρόνια. Επάνω στα ερείπια που θα διατηρούν ακόμα τη στυφή μυρωδιά του καμένου αίματος, ο σοβιετικός λαός θα οικοδομήσει νέες πολιτείες και χωριά. Θα δημιουργήσει ολάνθιστες πλατείες ξεριζώνοντας τα σκουριασμένα κουφάρια των γερμανικών τανκς από τη γη του.
Τότε, από πολύτιμα κουτιά θα ανασυρθούν τα ρολά με το φιλμ. Εκατομμύρια μέτρα του ανεκτίμητου χρονικού του μεγαλείου των ημερών μας, που εκείνες τις μέρες του πολέμου, το ονομάζαμε με μια απλή λέξη: Επίκαιρα. Τα αμφιθέατρα θα βυθιστούν στο σκοτάδι και το ακροατήριο στη σιωπή, καθώς θα παρελαύνουν μπροστά μας… Και τότε, θα θυμηθούμε όλα τα ονόματα των ηρώων, εικονοληπτών μαχητών της πρώτης γραμμής, οι οποίοι μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, κατέγραψαν στο φιλμ τα αξέχαστα γεγονότα».
(«Πράβντα», Ιούλης 1942)Ο σοβιετικός κινηματογράφος ρίχνεται στη μάχη
Μια ξεχωριστή και συνάμα ηρωική στιγμή του σοβιετικού κινηματογράφου και των ανθρώπων του ήταν η κινηματογράφηση στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με αφορμή τη συμπλήρωση 76 χρόνων από την Αντιφασιστική Νίκη ρίχνουμε ματιές στην κινηματογράφηση αυτής της μεγάλης εποποιίας.
Από την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου, στις 22 Ιούνη 1941, σε κάθε στούντιο γίνονται συσκέψεις για το πώς οι κινηματογραφιστές θα συμβάλουν από το δικό τους μετερίζι σε αυτόν τον τιτάνιο αγώνα. Η σοβιετική εξουσία, αντιλαμβανόμενη ότι ο κινηματογράφος είναι η «σπουδαιότερη από όλες τις τέχνες» και αποτελεί σημαντικό εργαλείο στη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου, φρόντισε ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές η κινηματογραφική παραγωγή να μη σταματήσει ούτε στιγμή. Ολα τα μεγάλα κινηματογραφικά στούντιο μαζί με την Κρατική Σχολή Κινηματογράφου μεταφέρονται ανατολικά, στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της χώρας. Ταινίες – ορόσημα του σοβιετικού κινηματογράφου («Πώς δενότανε τ’ ατσάλι», «Ιβάν ο τρομερός», «Το ουράνιο τόξο», «Ζόγια» κ.ά.) κυκλοφορούν εκείνα τα χρόνια.
Πλάι στις ταινίες μυθοπλασίας αναπτύσσονται και άλλα είδη κινηματογράφου (Αλμπουμ πολεμικών ταινιών, Εκπαιδευτικές ταινίες, Επίκαιρα, Ντοκιμαντέρ) που είχαν το δικό τους μεγάλο μερίδιο στη διαφώτιση και εμψύχωση του σοβιετικού λαού, αλλά και στη διάσωση της μνήμης, στην καταγραφή της δρώσας Ιστορίας. Πολλά από αυτά είχαν τις ρίζες τους στα χρόνια της Επανάστασης:
Με πρωτοβουλία των «Μόσφιλμ» και «Λένφιλμ» ξεκινούν τα λεγόμενα «Αλμπουμ πολεμικών ταινιών» – εύστοχες ταινίες μικρού μήκους και κινουμένων σχεδίων, που μπορούν να φτιαχτούν εύκολα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της ΕΣΣΔ σε μηνιαία βάση. Επικεφαλής αυτής της δουλειάς βρέθηκαν κάποιοι από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες, όπως Πουντόβκιν, Ντονσκόι και Αλεξαντρόφ, ενώ οι Αϊζενστάιν και Ερμλερ απασχολούνταν ιδιαίτερα για την κατάλληλη μορφή με την οποία θα αποδίδονταν οι συγκεκριμένες ταινίες. Οι αναγνωρισμένοι Γερασίμοφ, Κόζιντσεφ, Τράουμπεργκ, Γιούτκεβιτς ήταν ανάμεσα στους σκηνοθέτες των πρώτων άλμπουμ. Σε λιγότερο από ένα μήνα από την κήρυξη του πολέμου η πρώτη ταινία μικρού μήκους ήταν γεγονός.
Την ίδια περίοδο ξεκινά και ένα πλήρες πρόγραμμα εκπαιδευτικών ταινιών. Πίσω από τους τίτλους μπορεί κανείς να διαβάσει την πορεία του πολέμου: «Αεράμυνα 1941», «Πώς να χειρίζεσαι τα βαριά βομβαρδιστικά», «1944», «Πολεμώντας πίσω από τις γραμμές του εχθρού», «1945».
Μέσα στη φωτιά της μάχης οι Σοβιετικοί σκηνοθέτες δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στα ντοκιμαντέρ. Δίνουν διαλέξεις, δουλεύουν πάνω σε αυτά δίνοντας λαμπρά δείγματα της τέχνης τους. Στόχος τους, να αναδείξουν την ποικιλομορφία της ζωής και όλο τον πλούτο των εκδηλώσεών της, τις κινητήριες δυνάμεις της Ιστορίας και της κοινωνίας, να φωτίσουν τη βαθύτερη ουσία των φαινομένων και να βοηθήσουν με την τέχνη τους στο σιγούρεμα της νίκης του καινούριου απέναντι στο παλιό.«Ενα τέτοιο ντοκιμαντέρ δεν είναι απλά πληροφοριακό. Διαφέρει από τα επίκαιρα με τον ίδιο τρόπο που το κύριο άρθρο μιας εφημερίδας διαφέρει από τις ειδήσεις που υπάρχουν στη διπλανή στήλη. Χρησιμοποιεί τα γεγονότα της επικαιρότητας, όπως κινηματογραφούνται από τη μηχανή, αλλά που έπειτα τα ενώνει με το μοντάζ με σκοπό να μεταδώσει στο θεατή ορισμένες και κάποιες φορές εντελώς γενικές και αφηρημένες ιδέες», σημείωνε ο Β. Πουντόβκιν. Ιδιαίτερο ήταν το ενδιαφέρον τους και για τη σωστή συλλογή του υλικού. «Το πάθος δεν μπορεί να γεννηθεί από μια ανεβασμένη φωνή αλλά από τη βαθιά και αληθινή συλλογή του υλικού», ανέφερε ο Α. Ντοβζένκο.Οι πρώτοι δύσκολοι μήνες…
Τα πρώτα τέσσερα συνεργεία κινηματογράφησης Επικαίρων αναχωρούν για την πρώτη γραμμή του μετώπου ήδη από την πρώτη βδομάδα της ναζιστικής εισβολής. Επικεφαλής τους ήταν βετεράνοι των ειδήσεων από τα χρόνια του Εμφυλίου. Είκοσι δύο σπουδαστές της Κρατικής Κινηματογραφικής Σχολής στέλνονται και αυτοί στο μέτωπο. Εκεί θα έπαιρναν το πτυχίο τους. Το ΚΙΝΟ, το σημαντικότερο σοβιετικό περιοδικό για τον κινηματογράφο που κυκλοφόρησε 5 μέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, έχει ως κεντρικό του άρθρο την επέκταση της κάλυψης των Επικαίρων για κάθε σημαντική κίνηση στο μέτωπο και τα μετόπισθεν, ώστε κάθε Σοβιετικός να έχει ολοκληρωμένη οπτική πληροφόρηση και κάλυψη του πολέμου. Στα άδεια στούντιο της «Μόσφιλμ» μετακομίζουν τα συνεργεία του Κεντρικού Στούντιο Επικαίρων. Στα μέσα Ιούλη του 1941, 16 κινηματογραφικές ομάδες στέλνονται στους πιο σημαντικούς τομείς του μετώπου που ξεπερνούσε τα 2.500 χιλιόμετρα.
Οι πρώτες μάχες ήταν αιματηρές και αμφίρροπες. Οι κάμερες των Επικαίρων καταγράφουν την πορεία των στρατευμάτων προς το μέτωπο και λιγότερο το πεδίο της μάχης, αφού ακόμα δεν υπάρχουν τα τεχνικά μέσα των επόμενων χρόνων του πολέμου. Μεγάλο μέρος του κινηματογραφημένου υλικού χάθηκε στους δρόμους της υποχώρησης. Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι οπερατέρ άφηναν την κάμερα κι έπιαναν το όπλο να πολεμήσουν.Η ταινία πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατόν…
Από τα τέλη του 1941 και καθώς οι μάχες μεταφέρονται στις μεγάλες πόλεις τα Επίκαιρα αλλάζουν χαρακτήρα. Οι οπερατέρ μελετούν τις πόλεις, προσπαθούν να αναδείξουν την ιστορία, τα σημαντικά μνημεία τους. Κινηματογραφούν την προετοιμασία, το στήσιμο των οδοφραγμάτων, τα εργοστάσια παραγωγής πυρομαχικών, αλλά και την καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης, τα συσσίτια, την πείνα, τις κακουχίες αλλά και το μεγαλείο του σοβιετικού λαού, την πίστη του στον αγώνα που διεξαγόταν.
«Δύσκολες, αλλά και χαρούμενες μέρες. Σκληρές, γιατί κάναμε την ταινία σε μια πόλη πρώτης γραμμής. Το υπόγειο του στούντιο μετατράπηκε σε ένα είδος διαμερίσματος, όπου ζούσαμε, όπως σε έναν στρατώνα. Τη νύχτα συζητούσαμε με τους οπερατέρ την ταινία για την επόμενη μέρα και το πρωί τα αυτοκίνητα τους πήγαιναν στο μέτωπο, για να επιστρέψουν το βράδυ με το φιλμ. Τα γυρίσματα ήταν πολύ δύσκολα. Είχε τριάντα βαθμούς παγετού. Ο μηχανισμός της φωτογραφικής μηχανής πάγωνε και γέμιζε με χιόνι, τα μουδιασμένα χέρια των οπερατέρ αρνιόνταν να υπακούσουν. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου τη νύχτα το αυτοκίνητο γυρνούσε φέρνοντας το σώμα ενός νεκρού συντρόφου μαζί με τον σπασμένο εξοπλισμό του… Γνωρίζοντας όμως ότι ο εχθρός απομακρυνόταν από τη Μόσχα και ο μύθος των αήττητων φασιστικών στρατευμάτων κατέρρεε, παίρναμε δύναμη. Τότε καταλάβαμε ότι η ταινία πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατόν. Επρεπε να δουν τους καρπούς των πρώτων νικών του στρατού τους στην οθόνη το συντομότερο δυνατό. Οι μοντέρ δούλευαν μέρα και νύχτα, σε παγωμένες αίθουσες, χωρίς να εγκαταλείπουν το καταφύγιο ακόμη και σε περίπτωση αεροπορικών επιδρομών.
Στα τέλη Δεκέμβρη 1941 ολοκληρώθηκε η εικόνα. Η πιο σημαντική και συναρπαστική ηχογράφηση έγινε τότε: Η Πέμπτη Συμφωνία του Τσαϊκόφσκι. Φωτεινή ρωσική μελωδία, θυμωμένη διαμαρτυρία, οι χορδές γίνονταν λυγμός. Και στην οθόνη να περνούν καμένες πόλεις, πτώματα, και η διαδρομή της υποχώρησης των ναζί να αφήνει βία και βαρβαρότητα. Ακούγαμε τη μουσική, κοιτάζαμε την οθόνη και κλαίγαμε…». Τα παραπάνω αναφέρει ο Ιλία Κοπάλιν περιγράφοντας επιγραμματικά τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γυρίστηκε «Η ήττα των γερμανικών στρατευμάτων κοντά στη Μόσχα».3.500.000 μέτρα φιλμ
Κατά τη διάρκεια του πολέμου γυρίστηκαν 3.500.000 μέτρα φιλμ και παρουσιάστηκαν πάνω από 465 επίκαιρα (Soyuzkinozhurnal) και πάνω από 24 ντοκιμαντέρ.
Η κινηματογράφηση γινόταν κύρια με την κινηματογραφική μηχανή «Aimo» και τις αντίστοιχες σοβιετικές KS-4 και KS-5. Οι μηχανές αυτές «φορούσαν» μια κασέτα με φιλμ διάρκειας ενός μόνο λεπτού! Σημαντικό ρόλο έπαιζαν και οι αναφορές που συνοδεύουν κάθε φιλμ: Το όνομα του οπερατέρ, η μάχη, η τοποθεσία, το είδος φιλμ που χρησιμοποιούνταν, ώστε στην εμφάνιση μην καταστραφεί, καθώς και η αναλυτική περιγραφή των πλάνων για τη διευκόλυνση του μοντάζ. Από το δεύτερο μισό του πολέμου τοποθετήθηκαν κινηματογραφικές μηχανές σε αεροπλάνα, τανκς και πολυβόλα, ώστε με το πάτημα ενός κουμπιού να υπάρχει καταγεγραμμένο υλικό από τις μάχες και επίλεκτοι μαχητές του Κόκκινου Στρατού εκπαιδεύτηκαν στην κινηματογράφηση. Η Πολιτική Διοίκηση Μετώπου ενημέρωνε τους σκηνοθέτες για την πορεία και τις κινήσεις των στρατευμάτων.
Συνολικά 250 οπερατέρ, άνδρες και γυναίκες, βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Από αυτούς 50 έπεσαν στις μάχες και σχεδόν όλοι τραυματίστηκαν περισσότερες από μια φορές.
Ο Φίλιππο Πέχουλ, που στη μάχη του Λένινγκραντ άφησε τη μηχανή του και πήρε τις χειροβομβίδες και το ντουφέκι του βοηθώντας τους συντρόφους του να επιτεθούν σε μια εχθρική θέση, η Μάσα Σούκοβα, που χτυπήθηκε θανάσιμα στη Λευκορωσία κινηματογραφώντας παρτιζάνικες ομάδες και ξεψύχησε με την εντολή να παραδοθούν η κάμερα και το φιλμ της στο κεντρικό στούντιο στη Μόσχα, οι παρτιζάνοι στα δάση του Ποντμόσκοφσκι που ζέσταιναν με βάρδιες τις μηχανές του Ι. Σοκόλνικοφ, για να μην παγώσουν και πόσοι ακόμα κατέγραψαν κάθε φάση του αγώνα ακολουθώντας τον Κόκκινο Στρατό μέχρι και την παράδοση των ναζιστικών στρατευμάτων στο Βερολίνο. Με τον φακό τους αποτύπωσαν την Ιστορία που δεν μπορεί να παραγραφεί συμβάλλοντας στη διατήρηση της μνήμης, αδιάψευστο μάρτυρα για τις μελλοντικές γενιές.
Πηγή Ριζοσπάστης |
Μία απάντηση στο “ΤΕΧΝΕΣ”
Καλημέρα! Καλό Σαββατοκύριακο!
Με την ευκαιρία του σημερινού αφιερώματος του Ριζοσπάστη για τον Σοβιετικό κινηματογράφο και την κινηματογράφηση στη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου (σελίδα 39 ) , είναι ευκαιρία να μιλήσουμε για τον κινηματογράφο του σήμερα . Κατ΄ αρχάς όταν μιλάμε για κινηματογράφο πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν είναι κάτι γενικό και αφηρημένο , όπου πάμε να σκοτώσουμε την ώρα μας , αλλά είναι μέσο επιλογής που θα δίνει τη δυνατότητα στο θεατή να βγαίνει απο την αίθουσα πιο πλούσιος σε γνώσεις και συναισθήματα . Ιδιαίτερα σήμερα με τα όσα τραγικά συμβαίνουν στο κόσμο , με τους πολέμους , τους ξεριζωμούς , τον αφανισμό ολόκληρων κρατών , και την αδυναμία των υγειονομικών συστημάτων να αντιμετοπίσουν την πανδημία του κορονοιού που είχε σαν αποτέλεσμα το θάνατο εκατομυρίων ανθρώπων , ο δημιουργός θα πρέπει να έχει στραμμένες τις κεραίες του στα γεγονότα αυτά και να μην παραμένει ουδέτερος . Γιατί εν τέλει η τέχνη για να είναι τέχνη πρέπει να αντανακλά και να αναπαράγει την αντικειμενική πραγματικότητα με καλλιτεχνικές εικόνες προσιτές στις αισθήσεις μας , ένα καζάνι δηλαδή ιδεών , χρωμάτων και συναισθημάτων . Από κει και πέρα οι ”δεξιοτεχνίες” όταν δεν υπηρετούν τα παραπάνω είναι άχρηστες και πολλές φορές αποπροσανατολιστικές .