ΤΕΧΝΕΣ - George Panagoulis

ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΟΝ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ

Στρατευμένος δημιουργός στο δίκιο του Λαού

Ενας χρόνος συμπληρώνεται σήμερα από το φευγιό του Μίκη Θεοδωράκη.

Του ανθρώπου που είδε «κατάματα τη ζωή» και η μουσική του έγινε «ένας απέραντος, βαθύς ποταμός που διαρκώς βαθαίνει, που αδιάκοπα πλαταίνει και πλουτίζει».

Του δημιουργού που με ιερή αφοσίωση αφιέρωσε την Τέχνη του στην ανύψωση του λαού.

Του καλλιτέχνη που ευτύχησε να δει τα έργα του «να ριζώνουν, ν’ απλώνουν και να ανθίζουν». Γιατί, ακριβώς, σε αυτά τα έργα είναι χαραγμένα οι αγωνίες, οι πόθοι, τα οράματα ενός ολόκληρου λαού, εδραιώνοντας παράλληλα την πεποίθηση και τη σιγουριά ότι είναι κατορθωτή η ελευθερία, η ειρήνη, η ομορφιά, η πάλη για μια καλύτερη ζωή.

***

Γεννήθηκε το 1925 στη Χίο. Η παιδική του ηλικία είναι γεμάτη μνήμες και μυρωδιές, σε μια αγαπημένη οικογένεια με τον Κρητικό πατέρα του και την Μικρασιάτισσα μητέρα του. Οι πολλές μετακινήσεις και οι νέοι τόποι που γνώριζε λόγω της δουλειάς του πατέρα του, τα βράδια κάτω από τον έναστρο ουρανό στη Βαρειά της Λέσβου, η μεγάλη βιβλιοθήκη του πατέρα του, η ποίηση που διάβαζε από τα μικράτα του, το πρώτο πιάνο – πράγμα σπάνιο – που είδε σε μια επαρχιακή πόλη, οι μελωδίες της φιλαρμονικής του Αργοστολίου, η 9η του Μπετόβεν που άκουσε στον κινηματογράφο στην Τρίπολη και «κεραυνοβολήθηκε», όπως έλεγε ο ίδιος, τον καθορίζουν βαθιά. «Δεν υπάρχει, νομίζω, για έναν μουσικό, βαθύτερο, ηδονικότερο, δυνατότερο συναίσθημα από τη στιγμή που ανακαλύπτει τη μουσική», έλεγε.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’40 εγκαθίσταται στην Αθήνα και σπουδάζει στο Ωδείο. Από εκεί και μετά Τέχνη και Αγώνας γίνονται ένα στη ζωή του Μίκη. Από εκεί και μετά δεν μπορούσε να δει ξέχωρα τον εαυτό του από τον λαό. «Ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι μόνο με το έργο του κοντά στον λαό, αλλά ακόμα και με την ίδια τη ζωή του. Να βρίσκεται πάντα στο πλευρό του λαού. Και όταν ο λαός χαίρεται και όταν ο λαός πονάει». Μόνο τότε η Τέχνη βρίσκει την πραγματική της αποστολή, μόνο έτσι δυναμώνει και ο καλλιτέχνης και μπορεί να προχωρήσει την Τέχνη του προς τα μπρος.

***

Πορεία Ειρήνης 1965, ο Μίκης Θεοδωράκης με Λαμπράκηδες του Πειραιά

Είναι και ο ίδιος μέλος της γενιάς που ανδρώθηκε στην Αντίσταση. Οπως ο ίδιος έλεγε, η γενιά του κατέκτησε την αξιοπρέπειά της, την τιμή και την ανθρωπιά της όταν απέναντι στη ζούγκλα των ναζί έβαλε τη δύναμη των όπλων της. Οργανώνεται στο ΕΑΜ, ενώ παίρνει μέρος και στις μάχες του Δεκέμβρη του ’44 μέσα από τις γραμμές του 1ου Λόχου του 1ου Τάγματος του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, που είχε τη βάση του στην Ανω Νέα Σμύρνη. Γι’ αυτή του την πάλη γνώρισε τα επόμενα χρόνια φυλακές και εξορίες στην Ικαρία και τη Μακρόνησο, εκεί που το «εγώ» έγινε «οριστικά και αμετάκλητα εμείς». Στις αφάνταστα δύσκολες συνθήκες, στα βασανιστήρια, στην πείνα και τους εξευτελισμούς ο Μίκης δεν σταμάτησε να μελετά, να ονειρεύεται, να δημιουργεί. «Στις δύσκολες στιγμές απαντάμε πάντα με δημιουργία», έλεγε θυμούμενος τη Μακρόνησο.

Γι’ αυτόν ήταν και τα πιο δυνατά και όμορφα χρόνια του. «Μέσα σε αυτή την πάλη και την αγωνία στερεώσαμε τον χαρακτήρα μας. Καθαρίσαμε τη σκέψη μας, φτιάξαμε το πρόσωπό μας, ένα πρόσωπο ξεπλυμένο από αυταπάτες, απλό και τίμιο, που διεκδικεί αυτό το απλό και τίμιο δικαίωμα για τη ζωή», έγραφε στη Μόσχα το 1957, αναφερόμενος στα συγκλονιστικά γεγονότα που προηγήθηκαν. Ηταν τότε που έλαβε το Πρώτο Βραβείο στον Διεθνή Διαγωνισμό Σύνθεσης Νέων της Μόσχας για την Σουίτα Νο 1 από τα χέρια του Σοστακόβιτς. Τα προσχέδια του έργου τα είχε δημιουργήσει στη Μακρόνησο…

***

Συναυλία του Μ. Θεοδωράκη στο στάδιο Καραϊσκάκη το 1975

Εκείνα τα χρόνια ήταν αφιερωμένος αποκλειστικά στη συμφωνική μουσική. Ολα άλλαξαν, όταν το 1958 έλαβε στο Παρίσι από τον Ρίτσο τον «Επιτάφιο» με την υποσημείωση «τούτο το βιβλίο κάηκε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός» και αφιερώθηκε από τότε για τα επόμενα 20 χρόνια στη σύνθεση και τη διεύθυνση της έντεχνης λαϊκής μουσικής. «Η αλήθεια είναι ότι ανάμεσα σε αυτές τις δύο δραστηριότητες δεν υπάρχουν σύνορα. Και το πιο μεγάλο μου καλλιτεχνικό όνειρο ήταν και είναι το δημιουργικό πάντρεμα ανάμεσα στη συμφωνική και τη λαϊκή μας μουσική. Νομίζω προς την κατεύθυνση αυτή αφιέρωσα ένα μεγάλο κομμάτι του έργου μου», έλεγε.

Στα πάνω από 70 χρόνια αδιάκοπης δημιουργίας άφησε πίσω του πολύ και μεγάλο έργο. Εργο ανεξάντλητο, στο οποίο συνυπάρχουν σχεδόν όλα τα είδη της μουσικής: Οι λαϊκοί δρόμοι και το δημοτικό τραγούδι, αλλά και η αρχαία τραγωδία, το βυζαντινό μέλος, το κλασικό τραγούδι, η συμφωνική μουσική, τα ορατόρια. Ξεχωριστή θέση στο έργο του, βέβαια, κατέχει το τραγούδι, προϊόν της ένωσης της «σύγχρονης ελληνικής ποίησης με τη σύγχρονη λαϊκή μουσική» . Ετσι, ο Μίκης γίνεται ο πρώτος συνθέτης που κατάφερε να βάλει στο στόμα του λαού τα λόγια όλων των μεγάλων ποιητών μας. Βάρναλης, Σεφέρης, Ρίτσος, Ελύτης, Γκάτσος, Ρώτας, Χριστοδούλου, Καμπανέλλης, Λειβαδίτης, Κατσαρός, Περγιάλης, Γιάννης Θεοδωράκης, Αναγνωστάκης, Ελευθερίου, Ρένα Χατζηδάκη, Νερούδα είναι μερικοί μόνο από τους ποιητές που μελοποίησε.

Στον χώρο του Πολυτεχνείου με τους Γ. Ρίτσο και Χ. Φλωράκη

«Με τη μουσική του, έβγαλε την ποίηση απ’ τις σκοτεινές, βαρύθυμες βιβλιοθήκες, την έβγαλε στον καθαρόν αέρα και την έφερε ώς το τραπέζι του λαού, πλάι στο ποτήρι και το ψωμί», έγραφε ο Γιάννης Ρίτσος. Και ο Θεοδωράκης ανάφερε χαρακτηριστικά ότι «ο ελληνικός λαός τραγουδούσε, στις ταβέρνες, στα γιαπιά, στις εκδρομές, στις συντροφιές, στις διαδηλώσεις, μελωδίες βασισμένες σε αυστηρά ποιητικά κείμενα, που τα χαρακτήριζαν η τελειότητα του λόγου, η τόλμη της εικόνας και η δύναμη της έκφρασης. Υποσυνείδητα, μέσω του τραγουδιού, άρχισε μια αναγεννητική διεργασία του ψυχισμού του».

***

Τη δεκαετία του ’60 εισάγει τις μεγάλες λαϊκές συναυλίες σε μεγάλους ανοιχτούς χώρους. Είναι η εποχή που το πολιτικό σύνθημα δέθηκε τόσο πολύ με την Τέχνη. Επιθυμεί να σπάσει τις απαγορεύσεις που του επιβάλλει το αστικό κράτος και θέλει η μεγάλη Τέχνη να γίνει κτήμα του λαού.

«Η ποίηση, το θέατρο, η ζωγραφική, η γλυπτική, η συμφωνική και λυρική μουσική ήταν κτήματα μιας ελάχιστης κοινωνικής μειοψηφίας.

Μπροστά σε αυτόν τον καθολικό σκοταδισμό μας χρειαζόταν ένα κίνημα δυναμικό, μαχητικό, γιατί ο ταξικός αντίπαλος είχε απόλυτη συνείδηση για τον πολιτικό – ιδεολογικό ρόλο που έπαιζε αυτή η καταδίκη ενός ολόκληρου λαού στην αμορφωσιά και την έλλειψη κάθε επαφής με το “Ωραίο και Αληθινό”…

Επρεπε λοιπόν με κάθε θυσία να σπάσει το φράγμα του σκοταδισμού. Και μιας και ο λαός δεν μπορούσε να πάει προς το έργο τέχνης, τότε θα έπρεπε το έργο τέχνης να πάει στον λαό… Κάθε ζωντανός πνευματικός άνθρωπος και καλλιτέχνης θα έπρεπε να πάει με το έργο του εκεί που ζει και εργάζεται και παλεύει ο λαός. Να μοιραστεί μαζί του τόσο τα όνειρα και τους πόθους του όσο και τους αγώνες, τα βάσανα και τις δοκιμασίες…».

Τότε δημιούργησε τη Μικρή Συμφωνική Ορχήστρα που «όργωσε» τις λαϊκές συνοικίες, τα χωριά, τα αμφιθέατρα. Τότε δημιούργησε και τα μεγαλειώδη έργα του. «Αξιον Εστί», «Ρωμιοσύνη», «Πολιτεία», «Λιποτάκτες» και τόσα άλλα.

***

Η καλλιτεχνική δημιουργία του Μίκη Θεοδωράκη αποτελεί δίδαγμα ευθύνης του καλλιτέχνη απέναντι στην Τέχνη και την εποχή του. Γι’ αυτό και στο δικό του έργο κατάφερε ο λαός να βρει «έναν πιστό εκφραστή των πιο μύχιων συναισθημάτων» του. Αυτό άλλωστε είναι, όπως ανέφερε και ο Δ. Κουτσούμπας στον αποχαιρετισμό του, «το μυστικό της μεγάλης, της αληθινής Τέχνης, της Τέχνης που συλλαμβάνει τον σφυγμό της εποχής και αφουγκράζεται το επερχόμενο. Να αντλεί τη δύναμή της από την ανθρωπιά, από τα βάσανα, τους καημούς, τις μνήμες και τις ελπίδες του λαού, και αυτήν την ανθρωπιά να την επιστρέφει πάλι στους δημιουργούς της. Μια βαθύτερη όμως συνείδηση της ανθρωπιάς: Τη συνείδηση της δύναμης, που μόνο ο άνθρωπος μέσα σε όλα τα πλάσματα διαθέτει, να υποτάσσει τον κόσμο γύρω του, στην ανάγκη του για δίκιο και ευτυχία, να τον μετασχηματίζει στα μέτρα του».

«Ο,τι φτιάξαμε το πήραμε από τον λαό και στον λαό το επιστρέφουμε», έλεγε. Γι’ αυτό και ένα από τα στοιχεία που ξεχώρισαν στο έργο του ήταν η σταθερή προσήλωσή του στο ότι η μεγάλη, η υψηλή Τέχνη ανήκει στον λαό, ότι ο λαός έχει τη δύναμη να κατακτήσει ό,τι πιο υψηλό και όμορφο δημιουργεί ο άνθρωπος στην Ιστορία του.

Γι’ αυτό και γράφοντας για τον ελληνικό λαό ευτύχησε να δει τη μουσική του να ξεπερνά τα σύνορα της χώρας του και να αγγίζει τις καρδιές των απλών ανθρώπων ανεξάρτητα από εθνικότητα, γλώσσα, θρησκεία. «Ετσι όπως έθεσα τη μουσική και τον εαυτό μου στην υπηρεσία του ελληνικού λαού, θέλω να υπηρετεί και έξω από τη χώρα μου τον κοινό αγώνα όλων των τίμιων ανθρώπων της Γης που αγωνίζονται ενάντια στην τυραννία, στη βία και την εκμετάλλευση», θα πει παραλαμβάνοντας το Βραβείο Λένιν.

***

Ο Μίκης δεν σταμάτησε να βρίσκεται στις επάλξεις. «Ενας απλός στρατιώτης στην ακατάβλητη στρατιά των λαϊκών ανθρώπων». Πότε μέσα από την ΕΔΑ και τους Λαμπράκηδες παλεύοντας για την κοινωνική και πολιτιστική αναγέννηση, πότε ενάντια στη χούντα γνωρίζοντας νέες διώξεις και καταφεύγοντας στη συνέχεια στο εξωτερικό μεταφέροντας μέσα από τις συναυλίες του το μήνυμα της αντίστασης και της ελευθερίας.

Και τα επόμενα χρόνια δεν σταματά. Με τις μεγαλειώδεις συναυλίες του σε μεγάλα γήπεδα, με την καθοριστική του συμβολή στα Φεστιβάλ της ΚΝΕ και του «Οδηγητή». Εδινε το «παρών» και σε όλες τις κρίσιμες στιγμές που ακολούθησαν παίρνοντας το μέρος της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Πάλευε σταθερά ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και επεμβάσεις, στήριζε το δίκιο των λαών όπου Γης.

Στην επιχείρηση ξαναγραψίματος της Ιστορίας μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού ο Μ. Θεοδωράκης δεν δίστασε να πάρει ξεκάθαρη θέση στηλιτεύοντας και καταδικάζοντας τέτοιες ενέργειες.

«Για εμένα όπως και για χιλιάδες άλλους η στράτευση και οι αγώνες μας κάτω από την Κόκκινη Σημαία αποτελεί την ιερότερη περίοδο της ζωής μας που είχε έναν και μόνο στόχο, να κάνει το Λαό μας ελεύθερο, ανεξάρτητο και ευτυχισμένο», θα πει. Γι’ αυτό και στην πολιτική του διαθήκη επιλέγει να αφήσει αυτόν τον κόσμο ως κομμουνιστής. «Τώρα στο τέλος της ζωής μου, την ώρα των απολογισμών, σβήνουν απ’ το μυαλό μου οι λεπτομέρειες και μένουν τα “Μεγάλα Μεγέθη”. Ετσι βλέπω ότι τα πιο κρίσιμα, τα δυνατά και τα ώριμα χρόνια μου τα πέρασα κάτω από τη σημαία του ΚΚΕ», θα γράψει το 2020 σε επιστολή που παρέδωσε στον ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Δ. Κουτσούμπα.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Διαβάστε σήμερα…