ΤΕΧΝΕΣ

ΑΒΡΑΑΜ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ (1910 – 1941)

Πρώιμες ελληνικές μεταφραστικές συνομιλίες με το έργο του Τούρκου κομμουνιστή ποιητή Ναζίμ Χικμέτ

«Είναι μια ποίηση καινούρια πέρα για πέρα και πρωτάκουστη στον τόπο αυτό»

Ο Αβραάμ Παπάζογλου, ο Κωνσταντινουπολίτης πρωτοπόρος μεταφραστής του Ναζίμ Χικμέτ, σε παιδική ηλικία, ανάμεσα στις αδελφές του Ελένη και Θάλεια (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Θεσσαλονίκης)

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Η γνωριμία του ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού με τον Τούρκο κομμουνιστή ποιητή Ναζίμ Χικμέτ ξεκίνησε από τα σπλάχνα της δημιουργίας του νέου τουρκικού έθνους – κράτους, μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η νέα πρωτεύουσα ιδρύεται, το 1923, στο οροπέδιο της Αγκυρας, όμως η Κωνσταντινούπολη εξακολουθεί να παραμένει το διαχρονικά ιστορικό κέντρο.

Σ’ αυτήν γεννιούνται και παίρνουν τις πρώτες γνώσεις τους σε αναγνωρίσιμα εκπαιδευτήρια, όπως το Ζωγράφειον Γυμνάσιον – Λύκειον και τα γαλλικά Σεν Ζοζέφ και Σεν Μισέλ, οι συγγραφείς και μεταφραστές Αβραάμ Παπάζογλου και Βασίλης Κασαπάκης – στον οποίο θα αναφερθούμε το ερχόμενο Σαββατοκύριακο.

Ενεργοί στα πολιτιστικά δρώμενα της πολυεθνικής, πολυφυλετικής, πολυγλωσσικής και πολυθρησκευτικής πόλης, αποτελούν κυρίαρχα υποκείμενα παραγωγής πολιτισμού, ιδιαίτερα στα κρίσιμα χρόνια του Μεσοπολέμου, οπότε κι έρχονται σε επαφή με το έργο του πρωτοεμφανιζόμενου Ναζίμ Χικμέτ, γεννημένου στην Ανω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1902 – 1963).

Μια προβεβλημένη μορφή των πολίτικων Γραμμάτων

Εχει σημασία να τονίσουμε ότι ο Αβραάμ Παπάζογλου, ο οποίος βλέπει το φως του κόσμου το 1910, αποτελεί προβεβλημένη μορφή στα πολίτικα Γράμματα. Μετά τη μετακίνησή του στη Θεσσαλονίκη, τα ίχνη του χάνονται, το 1941, αφού συλλαμβάνεται, σε ηλικία 31 ετών, από τους Γερμανούς.

Η έκδοση της «Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς», δικό του δημιούργημα, από το 1930 έως το 1933, τον έφερε σε επαφή με σύμπασα την ελληνική, κυπριακή και τουρκική πρωτοπορία συγγραφέων.

Ωστόσο, έχει σημασία ν’ αναφέρουμε ότι συνεργάζεται με σημαίνοντα ελλαδικά περιοδικά, όπως τη «Νέα Εστία», τις «Μακεδονικές Ημέρες» – στην πρώτη φάση τους, από το 1932 έως το 1939 -, τα «Μουσικά Χρονικά» (1928 – 1933) ή με το βραχύβιο «Ρυθμός» (1932 – 1934).

Χαρακτηριστική φωτογραφία του Τούρκου ποιητή του προλεταριάτου, με την υπογραφή του

Επί τροχάδην θα επισημάνουμε τις κρίσεις του, στη «Νέα Εστία», το συντηρητικό αστικό έντυπο, το οποίο, ωστόσο, παραδόξως δεν θυσιάζει την πληροφορία στην ιδεολογική επιλογή της.

Ο νεαρός μπολσεβίκος Χικμέτ αναστατώνει την Τουρκία

Ετσι, στο τεύχος 126 του 1932, ο Αβραάμ Παπάζογλου κρίνει το τελευταίο βιβλίο του Χικμέτ, «Γιατί αυτοκτόνησε ο Μπενερτζή», το οποίο χαρακτηρίζει «το καλλίτερο τουρκικό βιβλίο, στους δυο πρώτους μήνες του 1932». Το οποίο δεν κρύβει ότι η κυκλοφορία του προκάλεσε θόρυβο, γιατί θεωρήθηκε ο συγγραφέας του μπολσεβίκος.

Τρία τεύχη μετά, συγκριμένα στο τ. 129 της ίδιας χρονιάς, παρουσιάζει το θεατρικό «Καφάτασι» («Κρανίο»), το οποίο το αντιμετωπίζει ως παράδειγμα ανανέωσης του τουρκικού θεάτρου. Παίχτηκε σε 5 μόνο παραστάσεις, γιατί μετά απαγορεύτηκε, καθώς ο Τούρκος δημιουργός έχει ήδη μπει στο μάτι του κεμαλικού καθεστώτος.

Παραλείποντας τη σχέση του Παπάζογλου με άλλους Τούρκους συγγραφείς, θα σας παρουσιάσουμε μερικώς το κείμενό του «Σύγχρονοι Τούρκοι ποιητές. Ναζίμ Χικμέτ» (Σεπτέμβρης 1933), στο πειραϊκό περιοδικό «Ρυθμός» του Π. Σ. Βαρβαρέσου, μαζί με ορισμένους στίχους του ποιήματος «835 στίχοι».

Στο ίδιο τεύχος, αποσπασματικά μεταφράζει τα ποιήματα του κομμουνιστή ποιητή «Για πουκάμισα, γραβάτες, κ.τ.λ. κ.τ.λ.», «Τέσσερα πρόσωπα και τέσσερα ποτήρια», «Η πόλη πώχασε τη λαλιά της», «Γιατί αυτοκτόνησε ο Μπενερτζή».

«Υστερα από την έκδοση κάθε βιβλίου του φυλακίζεται»

Ο κομμουνιστής αγωνιστής με τον συγγραφέα Ορχάν Κεμάλ (1914 – 1970), συγκρατούμενοι στις φυλακές της Προύσας (1943)

Ας δώσουμε τον λόγο στον μόλις 23χρονο Αβραάμ Παπάζογλου:

«Δεν φαντάζουμαι να υπάρχει κανείς στην Τουρκία, που να μην ξαίρει το όνομα του Ναζίμ Χικμέτ. Του ποιητή που μια βδομάδα ύστερα από την έκδοση κάθε βιβλίου του, φυλακίζεται, δικάζεται, κι’ άλλοτε καταδικάζεται ελαφρότερα κι’ άλλοτε πιο βαρειά, του ποιητή που δίνοντας κάποτε κάποιο του έργο (…), αναγκάστηκε να κρύψει τ’ αληθινό του όνομα για να μπορέσει να κρατήσει το πρόγραμμα δίχως να κατεβαστεί μετά την πρώτη ή τη δεύτερη παράσταση ως επαναστατικό. Του Ναζίμ Χικμέτ που τώρα δικάζεται γιατί η τελευταία του συλλογή ”Γκετζέ γκελέν τελγράφ – Ο νυχτερινός τηλέγραφος” κρίθηκε ”επικίνδυνη για τη δημόσια ησυχία”».

«Είναι μια ποίηση καινούρια πέρα για πέρα και πρωτάκουστη»

Δεν θα σταθούμε στα βιογραφικά, τα οποία παραθέτει στη συνέχεια, αλλά θα σταθούμε στην καίρια αισθητική προσέγγισή του:

«Το είδος της ποίησης του ιδιόρρυθμου αυτού Τούρκου ποιητή, μπορεί να καταταχθεί στον υπερρεαλισμό. Είναι μια ποίηση καινούρια πέρα για πέρα και πρωτάκουστη στον τόπο αυτό όπου το κοινό είναι συνηθισμένο να διαβάζει στίχους στους οποίους ο έρωτας, τ’ αηδόνι και το ρόδο είναι τα προσφιλή θέματα, γύρω στα οποία η φαντασία του κάθε ποιητή βρίσκει το μέσο να εκδηλωθεί και να δημιουργήσει. Παράλληλα, ο Ναζίμ Χικμέτ είναι ο μόνος ποιητής της σύγχρονης Τουρκίας που αποφεύγει τις περσικές και αραβικές λέξεις με τις οποίες είναι κατά 80 στα εκατό πνιγμένη. Ξαίρει πολύ καλά την παρθένα τουρκική γλώσσα και, το σπουδαιότερο, ξαίρει να την μεταχειρίζεται μ’ αρμονία και μέτρο.

Το ”πιστεύω” του, ο ποιητής μας το διατύπωσε στους στίχους του ”Η θεωρία της τέχνης” στον τόμο του ”835 στίχοι”:

Το εξώφυλλο του πειραϊκού περιοδικού «Ρυθμός» (Σεπτέμβρης 1933) και οι σελίδες αφιερωμένες στον διεθνιστή δημιουργό. Στην τελευταία, η υπογραφή ΑΒΡ. Ν. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

“Κάποτε κι’ εγώ τραβώ ένα – ένα τα αχ της καρδιάς μου

Σαν κομπολόγι από ματόχρωμο ρουμπίνι.

Και του κομπολογιού μου αυτού ο σπάγκος

είναι από τρίχες χρυσής κόμης.

Ομως τα φτερά πόχει στις πλάτες της

Η θεά που μου εμπνέει τα ποιήματά μου,

Είναι από τα σιδερένια των κρεμαστών γεφυριών μου.

Αξίζει ν’ ακουσθεί, δε λέγω όχι, το λυρικό παράπονο

του αηδονιού στο ρόδο.

Ομως η γλώσσα που καταλαβαίνω εγώ, είναι

οι σονάτες του Μπετόβεν, παιγμένες από μπρούντζους

σανίδια, σίδερα, κόκκαλα και καρφιά.

Εσύ μπορείς να κάμεις άνω – κάτω τον κόσμο με τ’ άλογό σου,

Εγώ δεν αλλάζω με το πιο γαλαζοαίματο αράπικο άτι,

το σιδερένιο μου άλογο που τρέχει πάνω σε σιδερένιες ράγες

110 χιλιόμετρα την ώρα.

Κάποτε το μάτι μου σαν σαστισμένη μύγα

πάει και σταματά πάνω στα μαστορικά δίχτυα μιας αράχνης,

όμως κυρίως θαυμάζω εγώ, τις όμοιες με βουνά

οικοδομές από μπετόν αρμέ, με 77 πατώματα, που τις δουλέψαν

οι χτίστες μου με τις μαβιές τις μπλούζες.

Κι’ αν καμμιά φορά στη γέφυρα τον Αδωνι, της αντρίκιας

Ομορφιάς το Θεό, συναντήσω, πίστεψέ με πως θα προσπεράσω

ίσως δίχως να του ρίξω ούτε μια ματιά!

Μα δε μπορώ να περάσω δίχως να προσέξω τα μάτια

Με τα στρογγυλά γυαλιά του φιλοσόφου μου, και του θερμαστή μου

το ιδρωμένο λαμπερό πρόσωπο.

Εγώ καπνίζω τσιγάρα και τρίτης ποιότητας, φθάνει νάναι

Το εξώφυλλο του πειραϊκού περιοδικού «Ρυθμός» (Σεπτέμβρης 1933) και οι σελίδες αφιερωμένες στον διεθνιστή δημιουργό. Στην τελευταία, η υπογραφή ΑΒΡ. Ν. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

καμωμένα με ηλεκτροκίνητες μηχανές, και δεν μπορώ

να νοιώθω στα χείλη μου καπνό και της Σαμψούντας ακόμα

όμως στριμμένο με το δάχτυλο.

Και δεν άλλαξα ούτε θ’ αλλάξω τη γύμνια τη θεσπέσια της Εύας

με τη γυναικούλα μου που φορεί πετσένιο κασκέτο και πετσένια μπλούζα

Τι τα θέτε; Ισως να με βρίσκετε έτσι πολύ “πεζό”.

Ομως, πέστε με, τι μπορώ να κάμω;

Να που αγαπώ πιότερο τα δικά μου τα παιδιά,

από αυτά της μάνας-γης..!»

ΥΓ: Εξήντα χρόνια από τον θάνατο του κομμουνιστή ποιητή Φώτη Αγγουλέ (1911 – 1964), του ατσαλωμένου αγωνιστή που έπαιξε τη ζωή του κορόνα – γράμματα. Ας ανατρέξουμε στην έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» «Ποιήματα», στην οποία στεγάζονται τα συγκλονιστικά τεκμήρια της αδάμαστης προσωπικότητάς του.

Το εξώφυλλο του πειραϊκού περιοδικού «Ρυθμός» (Σεπτέμβρης 1933) και οι σελίδες αφιερωμένες στον διεθνιστή δημιουργό. Στην τελευταία, η υπογραφή ΑΒΡ. Ν. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

Το εξώφυλλο του πειραϊκού περιοδικού «Ρυθμός» (Σεπτέμβρης 1933) και οι σελίδες αφιερωμένες στον διεθνιστή δημιουργό. Στην τελευταία, η υπογραφή ΑΒΡ. Ν. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου

    

 Πηγή : Ριζοσπάστης 30 – 3 – 2024

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΣΑΠΑΚΗΣ (1896; – 1963)

«Δουλειά τώρα!.. Η μελλούμενη γενηά μας περιμένει!..»

Ο Πολίτης ποιητής, δημοσιογράφος, σκηνοθέτης, ηθοποιός και πρώιμος μεταφραστής, στα Ελληνικά, της προοδευτικής τουρκικής λογοτεχνίας

Βασίλης Κασαπάκης, ο Κωνσταντινουπολίτης ποιητής, δημοσιογράφος, σκηνοθέτης, ηθοποιός και πρώιμος μεταφραστής της προοδευτικής τουρκικής λογοτεχνίας (επεξεργασία φωτογραφίας από το ατελιέ της «Σύγχρονης Εποχής»)

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Δεν είναι πλήρη και τεκμηριωμένα τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή, δημοσιογράφου, μεταφραστή, σκηνοθέτη και ηθοποιού Βασίλη Κασαπάκη, αφού σκεφτείτε ότι ακόμη και η νεκρολογία του, στην εφημερίδα «Χρόνος» της Κωνσταντινούπολης (αριθ. 873, 3 Νοέμβρη 1963), δεν αναφέρει τη χρονολογία γέννησής του!

Ακολουθώντας την πλαγία οδό, βρεθήκαμε μπροστά στον μέγιστο Πολίτη κωμικό Βασίλη Λογοθετίδη (1896 – 1960), ο οποίος τον αναφέρει ως συμμαθητή του και ότι χάρη σ’ αυτόν, για πρώτη φορά, ανεβαίνει ως ερασιτέχνης στο θεατρικό σανίδι.

«Εγνώριζε την τουρκικήν φιλολογίαν και την τουρκικήν ποίησιν»

Δημοσιεύουμε αποσπασματικά τον γραμμένο, σε καθαρεύουσα, αποχαιρετισμό του «Χρόνου»:

«Διά του θανάτου του Βασιλείου Κασαπάκη αραιούται έτι μάλλον η αραιοτάτη, άλλως τε, φάλαγξ των ομογενών δημοσιογράφων της πόλεώς μας.

Η δράσις και η υπηρεσία του Κασαπάκη, ουχί μόνον εις την δημοσιογραφίαν αλλά εν γένει εις την πνευματικήν ζωήν της πόλεώς μας, ήτο πολυσχιδής και πολύπλευρος.

Ητο μορφωμένος και εγκυκλοπαιδικώς κατηρτισμένος, εγνώριζε δε την τουρκικήν φιλολογίαν και την τουρκικήν ποίησιν, μεταγλωττίσας πλείστα όσα ποιήματα εκ της τουρκικής εις την ελληνικήν και τανάπαλιν.

Επί 38 συνεχή έτη διετέλεσε συνεργάτης της ”Απογευματινής”, εργαζόμενος άμα και εις άλλας ομογλώσσους εφημερίδας της πόλεώς μας.

Εκ παραλλήλου, όμως, ετίμησε και την θεατρικήν σκηνήν, διδάξας το θέατρον εις ερασιτεχνικούς ομίλους διαφόρων Σωματείων.

Ως άνθρωπος ήτο καλός, έντιμος, φίλος ειλικρινής, εργατικώτατος, ομιλητικώτατος και ευχάριστος εις τας συναναστροφάς».

Αυτή είναι η προσωπογραφία του Βασίλη Κασαπάκη, ο οποίος πρέπει να είναι γύρω στα 67, όταν φεύγει από τη ζωή – τρία χρόνια μετά την εκδημία του Βασίλη Λογοθετίδη.

Ο ένας μες στους χίλιους απλός τραγουδιστής του λαού

Η πρώτη ποιητική συλλογή του «Τα νειάτα μας» (1923), με ιδιόχειρες σημειώσεις και την υπογραφή του ίδιου του δημιουργού (Αρχείο Συλλογή Σακκουλίδη Σισμανόγλειου Μεγάρου)

Προτού, όμως, αναφερθούμε στη σχέση του με την τουρκική λογοτεχνία και δραματουργία, ας σταθούμε στην ποιητική συλλογή του «Τα νειάτα μας. Τραγούδια 1920 – 1924» (1925). Τυπώνεται στην Κωνσταντινούπολη, σε πεντακόσια αντίτυπα, στο τυπογραφείο Κεφαλίδου, αλλά ως τόπος κυκλοφορίας της αναφέρεται η Αθήνα.

Στον πρόλογό του φιλοτεχνείται ο άνθρωπος – ποιητής, ο απλός τραγουδιστής του λαού:

«Αγαπητοί μου.

Στα νειάτα μας όλοι, ποιος λίγο ποιος πολύ, είμαστε ποιητές.

Καλότυχες, γεμάτες γέλοια και χαρές, ή βαρυμένες κάτου απ’ τον αβάσταχτο φόρτο του πόνου και της κακομοιριάς, οι λίγες αυτές στιγμές της ζωής μας δεν είναι παρά ένα καθεμερνό τραγούδι.

Ενα τραγούδι πολύτονο, χιλιόστομο, allegro ή adante κατά την περίσταση, πάντα όμως ένα μαγευτικό, ατέλειωτο τραγούδι.

Και το τραγούδι τούτο χίλιοι το νοιώθουνε μέσα τους, να βράζει στη θέρμη της νειότης, να χοροπηδά τον ατέλειωτο χορό της τρελλής χαράς, ή να κρυφοκλαίει αργό, κάποιο χαμένο όνειρο, χίλιοι ακόμη το αισθάνουνται να κυριεύει το είνε τους θέλοντας να βγει, να πεταχτεί απ’ τον εσωτερικό τους κόσμο, σ’ ένα ακράτητο ξεχείλισμα… Το γλυκόφτογγο τραγούδι το νοιώθουνε μέσα τους, κ’ ένας το λαλεί!..

Και αυτόν τον ένα μέσα στους χίλιους τον είπατε ποιητή;

Ω! Πόσο γελιέστε, αγαπητοί μου, ή κάλλιο πόσο γρήγορα σας συνεπαίρνει ο ενθουσιασμός! Μη παραδίνεστε εύκολα στην ορμή του και μη χειροκροτείτε επιπόλαια: Δεν είνε αυτός ο Ποιητής.

(…) Ο ένας μες στους χίλιους, λαλεί μονάχα – απλός τραγουδιστής αυτός. Λέει το πολύφωνο, το μυστικογέννητο τραγούδι που χίλιοι το νοιώθουνε κάποτες, σε ξέχωρες στιγμές της ζωής τους, να ξεχειλίζει άφωνο μέσα τους! Ακούστε τον μόνο (…)».

«Πρόσταξε αλλοιώτικα, αδελφέ, η Μοίρα ωργισμένη»

Η πρώτη ποιητική συλλογή του «Τα νειάτα μας» (1923), με ιδιόχειρες σημειώσεις και την υπογραφή του ίδιου του δημιουργού (Αρχείο Συλλογή Σακκουλίδη Σισμανόγλειου Μεγάρου)

Στεκόμαστε στο ποίημα «Πρώτη πατρίδα», στο οποίο υποβόσκει το κοινωνιστικό αίτημά του:

Μέσα σε παρένθεση η αφιέρωση: Στον τεχνίτη της πένας και του πινέλου το φίλο Αρχη Κόβα αφιερώνεται.

Πρώτη πατρίδα πέθανες!.. Για τούτο σ’ αρνηθήκαν

τα πλήθεια τούτα που ζητούν καινούργια Βαβυλώνα.

Γυναικοπαίδια, αμίλητα κοπάδια, απ’ τον πυλώνα

του μισεμού, στου λυτρωμού το χειμαδειό διαβήκαν…

*

Ω! Τα βαθειόριζα δεντρά πώς εξεριζωθήκαν

στο φρενιασμένο αγρίεμα του ανέλπιστου κυκλώνα!..

Ποια μαύρη μαρτυριάρικη, θ’ ανιστορεί κολώνα

το χαύνο μνήμα που άνοιξε στη Γη σου και χαθήκαν;

*

Και πάν’, αυτοί, στο αγύριστο ταξείδι, οι πονεμένοι…

κι’ οι άλλοι στης απαρνησιάς τη γη. Σε μας η Μοίρα

πρόσταξε αλλοιώτικα, αδελφέ, η Μοίρα ωργισμένη:

*

Στο χέρι εγώ, την τρίχορδη, μοιρολογήτρα λύρα

κ’ εσύ παλέτα στο ζερβί και στο δεξί χρωστήρα.

Δουλειά τώρα!.. Η μελλούμενη γενηά μας περιμένει!..

Αχμέτ Χασίμ, ο πρωτεργάτης της τουρκικής ποίησης

Προτού εξετάσουμε τη σχέση του Βασίλη Κασαπάκη με τον κομμουνιστή δημιουργό Ναζίμ Χικμέτ – θα την εξετάσουμε το ερχόμενο Σαββατοκύριακο – θα σταθούμε στη μεταφραστική προσπάθειά του πάνω στον Τούρκο συμβολιστή ποιητή Αχμέτ Χασίμ (1887 – 1933).

Ο ονειροπόλος, μα γειωμένος στην πραγματικότητα Αχμέτ Χασίμ (1887 – 1933), προλαβαίνει, στη σύντομη ζωή του, να σφραγίσει τη λογοτεχνική γλώσσα της πατρίδας του

Ανθολογεί ποιήματα και τα συγκροτεί σε βιβλίο, με τα ακόλουθα στοιχεία: «Ποιήματα. Μετάφραση Βασίλη Κασαπάκη. Με πρόλογο του μεταφραστή, και μ’ ένα πορτραίτο του ποιητή», σε επιμέλεια Αβραάμ Ν. Παπάζογλου (Πόλη, τυπογραφείο Μ. Κολλητίδου, έκδοση «Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς», 3 Οκτώβρη 1932).

«(…) Ο Αχμέτ Χασίμ», κρίνει, «δεν περιγράφει, υποβάλλει. Η φαντασία του, πλούσια, έχει μιαν εξαιρετική ιδιότητα. Δεν είναιεντοπισμένη,ξαπλώνεται σ’ ολόκληρη τη φύση. Αυτός δεν θα σου πει: Να μια ώμορφη γυναίκα. Τα μάτια είνε μαύρα ή γαλανά και ξυπνούν μέσα μου τούτον ή κείνον τον πόθο. Αλλά θα σου παρουσιάσει το γέννημα της έμπνευσής του αρμονισμένο με ένα μελαγχολικό ημίφωτο ή λουσμένο με το φως σ’ ένα εύθυμο περιβάλλο. Σ’ εσένα μένει να αισθανθής ανάλογη τη συγκίνηση από το τραγούδι του. Το τραγούδι του είνε ένα, μα που παρουσιάζεται σε χίλια σχήματα και μύριους τόνους. Αλλοτες πετά καβάλα στα φτερά του ονείρου. Αλλοτες γίνεται το αντιφέγγισμα κάποιας αχτίδας: το παίρνουμε για μπριλάντι».

Από το ποίημα «Η πόλη εκείνη», όπου αναδεικνύεται το αίτημα της κοινωνικής αδικίας:

Η κοινωνία τούτη σήμερα,

σα μιαν αχόρταγη όρεξη, σα βρωμερό ένα βλέμμα,

θωρεί σε σένα μιαν απλή μονάχα γυναικούλα

και σ’ εμένανε ζουρλόν ένα παληανθρωπάκο

ανήμπορη να βρη κανένα σύμβολο,

σ’ εσένα και σ’ εμένανε,

κι’ ούτε στο βράδυ αυτό ένα θλιβοστάλαγμα,

μηδέ στην ήσυχη αυτή θάλασσα να βρη

μιανής φωτοτρεμούλας το ανατρίχισμα…

ΥΓ: Τζακ Λόντον (1876 – 1916), ο Αμερικανός συγγραφέας των αγώνων των πρωτογενών παραγωγών. Ξανατυπώθηκε το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του «Μάρτιν Ιντεν» (1909), σε μετάφραση Ελλης Φιλοκύπρου, με φρέσκια στοιχειοθεσία κι αισθητικά ψαγμένο εξώφυλλο (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»). «Ανακάλυψα ότι δεν μου άρεσε να ζω στο σαλόνι της κοινωνίας. Διανοητικά έπληττα. Ηθικά και πνευματικά αηδίαζα. Θυμήθηκα τους (…) άντρες της εργατικής τάξης, που είχαν καθαρό μυαλό και ταξική συνείδηση», δήλωνε χωρίς δεύτερη σκέψη.

Η ανθολογία ποιημάτων του Τούρκου συμβολιστή ποιητή, με τη μεταφραστική υπογραφή του Ελληνα πολυμήχανου δημιουργού (Αρχείο Συλλογή Σακκουλίδη Σισμανόγλειου Μεγάρου)

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου

Πηγή : Ριζοσπάστης

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΣΑΠΑΚΗΣ – ΝΑΖΙΜ ΧΙΚΜΕΤ

«Κάθε ρίμα του είναι και μια βόμβα για το γκρέμισμα κάποιου παλιού σαπιοθέμελου, κάθε στίχος του κ’ από μια σπαθιά στο γιγάντιο είδωλο της ψευτιάς και της κοινωνικής ασχήμιας»

Ο Ναζίμ Χικμέτ σε ηλικία 19 ετών, όταν πηγαίνει για σπουδές στη Μόσχα (Ιδρυμα Πολιτισμού και Τέχνης «Ναζίμ Χικμέτ»)

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Γράφαμε το προηγούμενο Σαββατοκύριακο για τον Κωνσταντινουπολίτη προοδευτικό ποιητή, δημοσιογράφο, σκηνοθέτη, ηθοποιό και μεταφραστή Βασίλη Κασαπάκη. Σταθήκαμε στην ποιητική κατάθεσή του και στη μεταφραστική συνομιλία του με το έργο του Τούρκου συμβολιστή ποιητή Αχμέτ Χασίμ.

Σήμερα, θα διερευνήσουμε τη συμβολή του στην πρώιμη γνωριμία του ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού με τον Τούρκο υπερασπιστή των καταφρονημένων Ναζίμ Χικμέτ.

Από τις συνεργασίες του με ελλαδικά περιοδικά, εντοπίσαμε αναφορά στο τεύχος του λογοτεχνικού και ιδεολογικού περιοδικού «Πρωτοπόροι», με τη χρονολογική ένδειξη 11 Νοέμβρη 1931. Ο συντάκτης του κειμένου «Για να γνωρίσουμε τους δικούς μας. Ναζίμ Χικμέτ: Τούρκος επαναστάτης ποιητής» είναι ψευδώνυμος, αφού υπογράφει ως «Αναπληρωτής». Επικαλείται τον 35χρονο Βασίλη Κασαπάκη ως γνώστη του 29χρονου νεοεμφανιζόμενου προλετάριου ποιητή.

Η τουρκική γλώσσα είναι το δεύτερο όργανο επικοινωνίας του, εξ ου και διαβάζει την πρόσληψη του νεωτεριστή ξένου ποιητή εκ των έσω. Ετσι, μ’ αυτήν την αρματωσιά, συνεισφέρει με τη μετάφραση του ποιήματος «Ενός λεπτού τεμπελιά με τον ποιητή», ενώ στο διπλό τεύχος που ακολουθεί (Δεκέμβρης 1931 – Γενάρης 1932), αποδίδει στίχους από τα «Προϊστορικά» κι ένα απόσπασμα από τη «Θεωρία της τέχνης».

Η κρίσιμη σχέση Βασίλη Κασαπάκη και Ναζίμ Χικμέτ

Δεν θα επεκταθούμε στην πρώτη απόπειρα μετάγγισης του χικμετικού λόγου εντός των ελληνικών συνόρων, όπως αποτυπώθηκε στο κομμουνιστικό έντυπο του Μεσοπολέμου. Αποκλειστικά θα σταθούμε στην κρίσιμη συνάντηση των δύο νέων δημιουργών, όπως θησαυρίζεται στο κείμενο «Η σύγχρονη τουρκική ποίηση. Ενας υπερρεαλιστής: Ο Ναζίμ Χικμέτ».

Η πρώτη συνεργασία του Βασίλη Κασαπάκη με το κομμουνιστικό λογοτεχνικό περιοδικό «Πρωτοπόροι», όπου δημοσιεύει μεταφράσεις ποιημάτων του Τούρκου κομμουνιστή ποιητή (11 Νοέμβρη 1931)

Πρωτοδημοσιεύεται στη δεύτερη χρονιά της «Φιλολογικής Χρονιάς» (1931), με διευθυντή τον Αβραάμ Παπάζογλου, κι αναδημοσιεύεται, στο φύλλο αριθ. 4 του περιοδικού «Λόγος» της Αθήνας, τον Φλεβάρη του 1931, με εκδότη τον Αριστείδη Ν. Μαυρίδη και διευθυντή τον συγγραφέα Αγγελο Τερζάκη (1907 – 1979).

Ο τόνος της προσωπογραφίας είναι εγκωμιαστικός για τον όχι ακόμη διεθνοποιημένο ποιητή, ο οποίος μεταγγίζει τα πολιτικά και κοινωνικά ταξικά σήματά του στον πρωτοπόρο μεταφραστή.

Μάλιστα, εμφανίζεται ενημερωμένος για τα καλλιτεχνικά δρώμενα στη Σοβιετική Ενωση, καθώς συγκρίνει την περίπτωση του Χικμέτ με αυτή του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Και δεν παραλείπει να θέσει σε κρίση τα αισθητικά αιτήματα του Κώστα Βάρναλη και του Κύπριου Τεύκρου Ανθία, κάτω από τη φουτουριστική μαγιακοφσκική θεματολογία.

«Το ξανθόμαλλο κεφάλι με τα καταγάλανα ήρεμα μάτια»

Ας δούμε, όμως, πώς μας τον παρουσιάζει, στις πρώτες εισαγωγικές προτάσεις του:

«Σε δυο χρόνια μέσα το ξανθόμαλλο αυτό κεφάλι του ποιητή με τα καταγάλανα ήρεμα μάτια, κατέκτησε το ενδιαφέρο πρώτα και τη συμπάθεια έπειτα μιας μεγάλης μερίδας, της μεγαλείτερης ίσως και της πιο διαλεχτής, του μορφωμένου κόσμου της Πόλης, η φήμη του πέρασε στην αντικρυνή όχθη του Βοσπόρου και ξαπολύθη στα πέρατα της Ανατολής, όπου υπάρχει αναγνώστης που αρέσει να διαβάση κάτι όμορφο και προ παντός καινούργιο.

Γιατί η ποίηση του Χικμέτ είναι καινούργια πέρα για πέρα και πρωτάκουστη στον τόπον αυτό όπου το κοινό είχε συνειθίση να διαβάζη στίχους στους οποίους ο έρωτας, το ρόδο και τ’ αηδόνι ήταν τα προσφιλή θέματα γύρω στα οποία η φαντασία του κάθε ποιητή έβρισκε το μέσο να εκδηλωθή και να δημιουργήση. Γι’ αυτό και τρίβαν τα μάτια τους όλοι σαν διάβασαν μια μέρα στις σελίδες μιας παράξενης την όψη ποιητικής συλλογής, τους ακόμη πιο παράξενους αυτούς στίχους:

Το εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα της προσωπογραφίας του πρωτοπόρου Πολίτη μεταφραστή για την καθάρια φωνή των προλετάριων, στο περιοδικό «Ρυθμός» (τεύχος 4, Φλεβάρης 1931)

“Στον σβέρκο της καρδιάς μας δεν κρέμονται

μακρυά μαλλιά σγουρά και λιγδωμένα.

Από ρόδια κι’ αηδόνια και φεγγάρια

Είμαστε πια χορτάτοι”

Και λέγει παρακάτω ο ποιητής μ’ ένα μεφιστοφελικό σαρκασμό:

“Την πίπα μας γεμίσαμε από σπίθες

της φωτιάς του Προμηθέα,

και ίσοι στο μπόι με του Γαλατά τον πύργο,

καπνίζουμε ατενίζοντας στο άπειρο

κάποιων ματιώνε φλογερών τη θέα”».

Συνεχίζει μ’ ένα βιογραφικό, κι αφού το παρέλθουμε, στεκόμαστε στο σημείο εκείνο, όπου ο Βασίλης Κασαπάκης τον εντάσσει στην υπερρεαλιστική σχολή και εξηγεί τους λόγους – το κίνημα έχει εκδηλωθεί, το 1924, στο Παρίσι:

«Ακολουθεί τα χνάρια κάποιου μπολσεβίκου ποιητή»

«Αν έπρεπε σώνει και καλά να τον κατατάξουμε κάπου, θα έβρισκε ωρισμένως θέση στη σχολή των υπερρεαλιστών (δεν ξαίρω αν υπάρχουν τέτοιοι, και πού και ποιοι). Μα τέτοια, δίχως άλλο, πρέπει να είναι η στέγη που θα δέχονταν να παραδεχτή για σπίτι του ο Ναζίμ Χικμέτ. Λένε μερικοί πως ακολουθεί τα χνάρια κάποιου μπολσεβίκου ποιητή που αυτοκτόνησε σε τόσο δραματικές συνθήκες στη Ρωσία πριν μερικά χρόνια: Τον Μαγιακόφσκη. Δεν ξαίρω κατά πόσο ακριβώς του μοιάζει στο στυλ και στον τρόπο εκφράσεως. Λένε πως κι’ ο Ρώσος αυτός έγραφε συλλογές με παράξενους τίτλους, μεταχειρίζονταν αριθμούς μέσα στους στίχους του και η ποίησή του ήταν αδριά και τραχειά, γραμμένη στη γλώσσα του αλήτη, του γαβριά των δρόμων, του βαγαπόντη, του κλέφτη, του κατάδικου των κατέργων, του αναρχικού τέλος και επαναστάτη. Τέτοιο δείγμα άδικα αναζήτησα στην ελληνική ποίηση. Ο Βάρναλης είνε κοντά του τζέντλεμαν κι’ αριστοκράτης, και μόνο ίσως ένας νέος που φανερώθηκε τελευταία, ο Τεύκρος Ανθίας, τον αγγίζει κάπως με την άκρη του νυχιού».

Το εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα της προσωπογραφίας του πρωτοπόρου Πολίτη μεταφραστή για την καθάρια φωνή των προλετάριων, στο περιοδικό «Ρυθμός» (τεύχος 4, Φλεβάρης 1931)

Ο Βασίλης Κασαπάκης εξαίρει τη χρήση του ποιητικού οργάνου, καθαρού από περσικές κι αραβικές λέξεις, αφού τις κατέβασε, όπως σημειώνει στο 1 ή στο 2%:

«Κάτοχος της πηγής της γλώσσας (έμεινε κ’ εμελέτησε στο Αζερμπαϊνζάν), της αγνής τουρκικής γλώσσας, δουλεύει τους στίχους του με το παρθένο υλικό.

«Πόνεσε τους ταπεινούς δουλευτάδες»

Οι στίχοι είνε πολιτικά άρθρα… ποιητικά. Είνε κριτικές, είνε πολεμικές, είνε κοινωνικές έρευνες… γραμμένες σε μουσικώτατη ποίηση. Κάθε ρίμα του είναι και μια βόμβα για το γκρέμισμα κάποιου παλιού σαπιοθέμελου, κάθε στίχος του κ’ από μια σπαθιά στο γιγάντιο είδωλο της ψευτιάς και της κοινωνικής ασχήμιας. Πόνεσε τους ταπεινούς δουλευτάδες, αρχίζοντας πρώτα από τον εαυτό του».

«Θύμα του πανούργου δήμιου, του ιμπεριαλισμού»

Με ταξικό πρόσημο, η ανάγνωση του κομμουνιστή δημιουργού από τον Πολίτη πρωτοπόρο διανοούμενο, καθώς συμπλέει με τον ιδεολογικό και πολιτικό κόσμο του μεταφραζόμενου αγωνιστή ποιητή:

«Πόνεσε τους αλήτες που ψωμοζητούν και ζητιανεύουν στο κρύο μια δεκάρα από τους μπουρζουάδες, τους άδικα ή δίκαια, μα πάντα ως θύματα ενού κοινωνικού καθεστώτος, φυλακισμένους, τους μεθυσμένους, που ήπιαν το φαρμάκι του καπελιού σε αντίδοτο σε ποιος ξαίρει ποιο άλλο φαρμάκι της βασανισμένης τους ύπαρξης. Μα πιότερο απ’ όλα και μαζύ με όλα πόνεσε την Ανατολή, κοντινή και μακρυνή, τον τόπο του σαν Ασιάτης που είνε στην ψυχή, την Ασία του που τη βλέπει να σπαρταρά σαν ένα μεγάλο θύμα στα χέρια ενού μικρού μα πανούργου δήμιου, του ιμπεριαλισμού».

Ο Σοβιετικός πρωτοπόρος ποιητής Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι επηρέασε τον Ναζίμ Χικμέτ, γεγονός που επισημαίνει ο υποψιασμένος για τους νέους αισθητικούς καιρούς Ελληνας γνώστης της τουρκικής γλώσσας

ΥΓ: Η πρόσφατη γυναικοκτονία στους Αγ. Αναργύρους, με θύμα την 28χρονη Κυριακή, ξεσήκωσε τα κορίτσια της ΚΝΕ και τις γυναίκες της ΟΓΕ, που συσπειρώθηκαν κάτω από το σύνθημα «Τη λέγαν Κυριακή, δεν έψαχνε ταξί, του κράτους η ευθύνη δολοφονική». Ας ανατρέξουμε στην ολόφρεσκη συλλογική έκδοση «Ημερίδα για την Παγκόσμια Μέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών», που οργάνωσε η Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου

Πηγή : Ριζοσπάστης 13 – 4 – 2024