ΤΕΧΝΕΣ

Η ποίηση του Κώστα Βάρναλη ως διαμεσολάβηση στη μετάβαση της εργατικής τάξης από «τάξη καθ’ εαυτή» σε «τάξη για τον εαυτό της»

1959 Ιούλιος Μόσχα. Στην τελετή του βραβείου Λένιν

Το έναυσμα για να γράψω τούτο το άρθρο ήταν η κριτική μιας κριτικής. Και πιο συγκεκριμένα η κριτική που άσκησε ο αείμνηστος Μιχάλης Παπαϊωάννου στο κατά τα άλλα εμπεριστατωμένο πόνημά του «Κώστας Βάρναλης – μελέτες»¹ στον Πέτρο Πικρό και σε άλλους επικριτές του Βάρναλη.

Σε αυτό λοιπόν το άρθρο του στον «Ριζοσπάστη» της 19.10.1924, ο Πικρός κατηγορεί τον Βάρναλη για απαισιοδοξία, διότι στο «ο λαός των Μουνούχων» δεν λαμβάνει υπόψη του ότι η σύγχρονη εργατική τάξη σε αντίθεση με το ρωμαϊκό προλεταριάτο έχει «ξυπνήσει, δρα, συγκεντρώνει κι οργανώνει τις δυνάμεις του για την τελική μάχη που θα το οδηγήσει στη νίκη και στον λυτρωμό», και αυτό διότι διακατέχεται από μια μικροαστική νοοτροπία².

Ακόμη χειρότερα ο Μ. Λαμπρίδης αποδίδει αυτήν την κατά τη γνώμη του υποτίμηση εκ μέρους του Κώστα Βάρναλη της επαναστατικότητας της εργατικής τάξης στο γεγονός ότι ο Βάρναλης συμφωνεί με τον Λένιν τού «Τι να κάνουμε», όπου ο Λένιν κάνει λόγο για την αναγκαιότητα της συμβολής τής «απ’ έξω» από την εργατική τάξη διανόησης, έτσι ώστε αυτή να μπορέσει να αποκτήσει μια επαναστατική συνείδηση³.

Ο Μιχάλης Παπαϊωάννου, λοιπόν, αντιτάσσει σε αυτές τις κριτικές ότι από μια περίοδο και μετά, οπότε τον Βάρναλη τον αφύπνισε η Οκτωβριανή Επανάσταση, δεν αποδίδει πια καμιά σημασία στη μοιρολατρία της εργατικής τάξης και θεωρεί ότι άμεσα και αυθόρμητα είναι όχι μόνο εν δυνάμει επαναστατική, αλλά επαναστατική, και δεν έχει ανάγκη από καμιά μεσολάβηση για να περάσει από το πρώτο στο δεύτερο στάδιο.

Μάλιστα, ο Παπαϊωάννου θεωρεί ότι ο Βάρναλης, ενώ ο ίδιος «ως ατομική ιδιοσυγκρασία έκλινε προς την απαισιοδοξία, ως λογοτέχνης κατόρθωνε να μένει ανεπηρέαστος απ’ αυτήν»⁴.

Υποστηρίζω λοιπόν ότι ο Βάρναλης, αν και όπως ο ίδιος γράφει διαφωνεί με τον Καρυωτάκη, την ηττοπάθειά του και το ότι δεν είχε μέσα του κανένα σπέρμα ελπίδας, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει κι ο ίδιος ο Καρυωτάκης γράφοντας στο σημείωμα που άφησε πριν αυτοκτονήσει ότι «κάθε πραγματικότητα μου ήταν αποκρουστική»⁵ σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζει ο Μιχάλης Παπαϊωάννου, στην πραγματικότητα και μάλιστα διαχρονικά, ποτέ και ορθώς δεν εγκατέλειψε την απογοήτευσή του για την ανοχή της εργατικής τάξης μπροστά στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων και την κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας και αξιών.

Αυτό όμως το πραγματοποιεί μέσω της, εκ μέρους του, από τη μια καταγραφής της απογοήτευσής του για τη μοιρολατρία της εργατικής τάξης, και από την άλλη την ελπίδα και το κάλεσμά του στον ξεσηκωμό της.

Ιδιαίτερα απ’ όταν ο ίδιος ασπάστηκε την κομμουνιστική ιδεολογία, συνδυάζει αυτήν του την απογοήτευση με την προτροπή του η εργατική τάξη και οι λαοί να ξεφύγουν από αυτήν την κατάσταση εθελοδουλίας και να επαναστατήσουν όπως έπραξε ο Ρούσικος λαός τον Οκτώβρη του 1917.

Κι όπως γράφει στο φινάλε της «Μπαλάντας του κυρ-Μέντιου»

«Χάιντε θύμα, χάιντε ψώνιο

χάιντε Σύμβολον αιώνιο!

Αν ξυπνήσεις, μονομιάς

θα ‘ρτη ανάποδα ο ντουνιάς.

Κοίτα! Οι άλλοι έχουν κινήσει

κι έχ’ η πλάση κοκκινήσει

κι άλλος ήλιος έχει βγει

σ’ άλλη θάλασσα, άλλη γης».

Η γνώμη μου λοιπόν είναι ότι ο κομμουνιστής Βάρναλης με την ποίησή του παίζει συνειδητά τον ρόλο του μεσολαβητή της μετεξέλιξης της εργατικής συνείδησης από εν δυνάμει επαναστατική, σε επαναστατική.

Και αυτός είναι ένας ρόλος ανάλογος με τον ρόλο των φιλοσόφων – διανοουμένων στην παραβολή του Σπηλαίου των δεσμωτών του Πλάτωνα, και τον ρόλο που αντιστοιχεί στην αναγκαιότητα της συμβολής της «απ’ έξω» από την εργατική τάξη διανόησης, για να μπορέσει αυτή να ξεφύγει από τον ρεφορμισμό, έτσι όπως τον περιγράφει ο Λένιν στο «Τι να κάνουμε».⁶

Στην ουσία, ο Βάρναλης με τα ποιήματά του ανταποκρίνεται πλήρως στην τακτική που μας καλεί να ακολουθήσουμε ο Λένιν, δηλαδή στο ότι: «Ολο το πρόβλημα είναι να ξέρεις να εφαρμόζεις αυτήν την τακτική έτσι που να ανεβάζεις και όχι να χαμηλώνεις το γενικό επίπεδο της προλεταριακής συνειδητότητας της επαναστατικότητας και της ικανότητας για τον αγώνα για τη νίκη».⁷

Αυτό λοιπόν το επίπεδο της λαϊκής συνειδητότητας δεν καθορίζεται άμεσα και μονοδιάστατα από το οικονομικό Είναι του λαού, αλλά και από την ψευδή συνείδηση της πραγματικότητας που αυτός έχει, έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται από την καπιταλιστική παραγωγή.

Και αυτή η ψευδής συνείδηση, η οποία κατά τους κλασικούς του μαρξισμού ταυτίζεται με την ιδεολογία, «δεν είναι τίποτε άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναι οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαμβάνονται σαν ιδέες, άρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κάνουν μια τάξη κυρίαρχη, επομένως οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης».⁸

Αυτή λοιπόν η κίβδηλη συνείδηση για να μπορέσει από εν δυνάμει επαναστατική που είναι, να μετατραπεί σε επαναστατική, απαιτούνται ορισμένες μεσολαβήσεις.⁹

Και μια από αυτές, όπως και πάλι επισημαίνει ο Λένιν, είναι η παρέμβαση της «απ’ έξω» από την εργατική τάξη επαναστατικής διανόησης.

Είναι νομίζω ενδιαφέρον να επισημάνω ότι αυτή η συλλογιστική του Λένιν είναι ανάλογη με εκείνη που ακολουθεί ο Πλάτωνας στην παραβολή του σπηλαίου των δεσμωτών, το οποίο υπό τη σύγχρονη μορφή του περιγράφεται σε δυο ποιήματά του από τον Κώστα Βάρναλη!!!

Θυμίζω ότι για τον Πλάτωνα οι δεσμώτες του Σπηλαίου είναι δυνατόν να απαλλαγούν από τα ψευτοείδωλα (την ψευδή συνείδηση της πραγματικότητας) τα οποία προσλαμβάνουν, όσο είναι δεσμώτες στο σπηλαίο που τους αποξενώνει από την πραγματικότητα, μόνο με τη μεσολάβηση των φιλοσόφων, οι οποίοι και γνωρίζουν αυτήν την πραγματικότητα.

Γράφει λοιπόν ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία».¹⁰

«Δες λοιπόν με τη φαντασία σου ανθρώπους που κατοικούν μέσα σε μια σπηλιά κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό της ψηλά στην οροφή, προς το φως, σε όλο το μήκος της σπηλιάς μέσα της να είναι άνθρωποι αλυσοδεμένοι από την παιδική ηλικία στα πόδια και στον αυχένα, έτσι ώστε να είναι καρφωμένοι στο ίδιο σημείο και να μπορούν να βλέπουν μόνο μπροστά τους και να μην είναι σε θέση, εξαιτίας των δεσμών, να στρέφουν τα κεφάλια τους ολόγυρα. Κι οι ανταύγειες της φωτιάς που καίει πίσω τους να είναι πάνω και μακριά από αυτούς».

Και να πώς αναπαράγει ο Βάρναλης αυτήν την εικόνα σε δυο ποιήματά του:

Πρόλογος

Ξαφνικά μου φασκιώνουνε τα μάτια

για να βλέπω το φως το αληθινό!

Με καρυδώνουν, για να μη φωνάζω:

«Ορσε, Ελλάδα Γραικύλων αντιχρίστων!»

Αχερα με μπουκώνουν κάθε μέρα.

Και ποιοι; Του σκλαβοπάζαρου η σαβούρα.

Και πώς; Εχουν αφέντη τα σκυλιά

και δαγκάνουν τα πόδια σου, Ιστορία.

Πώς θα σωθούμε απ’ την «ελευθερία»

της σκλαβιάς μας κι από τον «υπέρ πατρίδος»

των προδοτών; Και πότε απ’ τους θεούς

των αθέων και των ανθρωποφάγων;

Πώς μας θέλει η «αληθής δημοκρατία»

Να μην ακούω και να μη βλέπω να πατώ.

Να μη νογάω και να ‘χω το στόμα βουλωτό.

Να μη με φαρμακών’ η μπόχα του καιρού μου.

Χωρίς αυτιά και μάτια, μύτη και μυαλό,

μουγκός να πηαίνω, όποτε μου ‘ρθει, προς νερού μου,

κι άμα τσινάει ο Γάιδαρος να μη γελώ.

Και σα με καρυδώνουνε μουνούχο σκλάβο

οι Αμερικάνοι, εγώ να βλαστημάω το Σλάβο.

Ας δούμε τώρα πώς αντιμετωπίζει ο Λένιν την αναγκαιότητα παρέμβασης της επαναστατικής διανόησης έτσι ώστε η εν δυνάμει επαναστατικότητα της εργατικής τάξης να μετεξελιχθεί σε επαναστατικότητα.

Για τον Λένιν λοιπόν «το αυθόρμητο στοιχείο» δεν αποτελεί στην ουσία τίποτε άλλο παρά εμβρυακή μορφή του συνειδητού».¹¹

Tούτο σημαίνει ότι ναι μεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη αυτού του «εμβρύου» της αυθόρμητης συνείδησης για να γεννηθεί η επαναστατική συνείδηση, μια και δίχως έμβρυο δεν μπορεί να υπάρξει γέννα, από την άλλη όμως αυτό το έμβρυο θα πρέπει να αναπτυχθεί παραπέρα και προς την ορθή κατεύθυνση για να μπορέσει να γεννηθεί η επαναστατική συνείδηση, μια και το έμβρυο που δεν αναπτύσσεται πεθαίνει ή, αν δεν αναπτυχθεί σωστά, οδηγεί σε τερατογένεση.

Και για να συμβεί αυτή η ανάπτυξη, κατά τον Λένιν του «Tι να κάνουμε» χρειάζεται η μεσολάβηση της «απ’ έξω» από την εργατική τάξη διανόησης που πέρασε με το μέρος της εργατικής τάξης.

Σε αυτήν λοιπόν τη διανόηση που μετατρέπεται σε επαναστατική και στρατεύεται στο πλευρό της εργατικής τάξης ανήκει ο Κώστας Βάρναλης.

Και σε αυτό το πλαίσιο αναφέρεται στη μοιρολατρία της εργατικής τάξης.

Να πώς καταγράφεται αυτό στους «Μοιραίους» στον πρόλογο στους «Σκλάβους πολιορκημένους», στους «Πόνους της Παναγιάς», στα «Λοίσθια» και στον «Παλιολαό».

Οι μοιραίοι

Μες στην υπόγεια την ταβέρνα,

μες σε καπνούς και σε βρισιές,

(απάνου εστρίγγλιζε η λατέρνα)

όλη η παρέα πίναμε εψές,

εψές, σαν όλα τα βραδάκια,

να πάνε κάτου τα φαρμάκια.

Σφιγγόταν ο ένας πλάι στον άλλο

και κάπου εφτυούσε καταγής,

ω! πόσο βάσανο μεγάλο

το βάσανο είναι της ζωής!

Οσο κι ο νους αν τυραννιέται

άσπρην ημέρα δε θυμιέται!

(Ηλιε και θάλασσα γαλάζα

και βάθος του άσωτου ουρανού,

ω! της αυγής κροκάτη γάζα

γαρούφαλλα του δειλινού,

λάμπετε-σβήνετε μακριά μας,

χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!)

Του ενού ο πατέρας χρόνια δέκα

παράλυτος – ίδιο στοιχειό

του άλλου κοντόμερη η γυναίκα

στο σπίτι λιώνει από χτικιό,

στο Παλαμήδι ο γυιός του Μάζη

κ’ η κόρη του γιαβή στο Γκάζι.

-Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!

-Φταίει ο θεός που μας μισεί!

-Φταίει το κεφάλι το κακό μας!

-Φταίει πρώτ’ απ όλα το κρασί!

«Ποιος φταίει; Ποιος φταίει;… κανένα στόμα

δεν τόβρε και δεν τόπε ακόμα.

Ετσι, στην σκοτεινή ταβέρνα

πίνουμε πάντα μας σκυφτοί,

σαν τα σκουλήκια κάθε φτέρνα

όπου μας εύρει, μας πατεί:

δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα!

προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!

Οι πόνοι της Παναγιάς

Θεριά οι ανθρώποι, δε μπορούν το φως να το σηκώσουν!

Δεν είν’ αλήθεια πιο χρυσή σαν την αλήθεια της σιωπής.

Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν!

Πρόλογος (Σκλάβοι Πολιορκημένοι)

Πάλι μεθυσμένος είσαι, δυόμιση ώρα της νυχτός.

Κι αν τα γόνατά σου τρέμαν, εκρατιόσουνα στητός

μπρος στο κάθε τραπεζάκι. «-Γεια σου Κωσταντή βαρβάτε!»

«-Καλησπερούδια, αφεντικά, πώς τα καλοπερνάτε;»

Ενας σούδινε ποτήρι κι άλλος σούδινεν ελιά.

Ετσι πέρασες γραμμή της γειτονιάς τα καπελιά.

Κι αν σε πείραζε κανένας – αχ εκείνος ο Τριβέλας!-

έκανες πως δεν ένιωθες και πάντα εγλυκογέλας.

Χτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνος μπρος, χρόνια μετά…

Η ύπαρξή σου σε σκοτάδια όλο πηχτότερα βουτά.

Τάχα η θέλησή σου λίγη, τάχα ο πόνος σου μεγάλος;

Αχ, πούσαι νιότη, που δειχνες πως θα γινόμουν άλλος!

Τα λοίσθια

Ολα μπροστά σου μαύρα, η κάθε μέρα

πιο μαύρη από τη νύχτα. Η φωτόσφαιρα

σβησμένη χρόνια πίσου απ’ τα βουνά.

Κι αν κάποτες τα μάτια σου γυρνάνε

πίσου, διπλά πονάς, ‘τι βλέπεις να ‘ναι

πιο μαύρ’ απ’ τα παλιά, τα τωρινά!

Παλιολαός

Σαν πρωτόβγα στη ζωή,

τίποτα δε βρήκα.

Ενας δρόμος. Κι ουδέ νους

ουδέ μάτια κι ακοή.

Στο κοπάδι μπήκα

και με δέσαν μ’ ολουνούς.

Θάλασσα, στεριά και φως

τίποτα δικό μας.

Τίποτ’ έξω μας κι εντός.

Μόν’ ο Χάρος αδερφός

και μοναδικό μας

φως και τέρμα του παντός.

-Πού παγαίνουμε, αδερφοί;

φώναζα. Κανένας

δε γυρνούσε. Ηταν, οϊμέ

όλοι τους όμοια κουφοί

και τυφλοί της γέννας

και δεμένοι σαν κι εμέ.

Σκουντουφλούσαμε γερτοί

λάσπη φορτωμένοι.

-Προχωράτε ζωντανά!

Να και τούτη, να κι αυτή

σ’ όποιον αποσταίνει

να μη σηκωθεί ξανά.

Προχωράμε ολοζωής

κι είμαστε όλο πίσου.

Ενας κλαίει, άλλος γελά,

όταν σκάβουμε τη γης,

ξέχειλοι του μίσου,

το δικό μας τάφο… Αλλά

να! μπροστά μας άλλοι οχτροί,

όμοι’ αλυσωμένοι!

-Ισ’ απάνω τους! …Καρδιά!…

Θα σας πάρουν την ιερή

την πατρίδα οι ξένοι,

τις γυναίκες, τα παιδιά!

Μνέσκαμ’ από τη σφαγή

ένας κάθε δέκα

και σακάτηδες! Ξανά

εδικιά τους όλ’ η γη,

τέκνα μας, γυναίκα

και δεμένοι πιο στενά!

Χάιντε πάλι απ’ την αρχή

ξύλο και πορεία

κατά θέλημα θεού,

δίχως σώμα και ψυχή.

Προπατορική ιστορία

του παλιολαού!

Ξαφνικά σεισμός, βουλκάνοι

με φωτιά κατεβατή.

Στοπ! Δεν έχει άλλη πορεία!

Τρέχει ο δήμιος, δεν προκάνει,

σ’ εκκλησιά πελεκητή

να γυρέψει σωτηρία.

Τ’ είναι τούτ’; Οργή Λαού

παρά θέλημα Θεού!

Σε άλλα ποιήματά του ο κομμουνιστής πια Βάρναλης αναφέρεται ταυτόχρονα και στην πτυχή της εθελοδουλίας του προλεταριάτου και στον λυτρωτικό χαρακτήρα της επανάστασης.

Ετσι στο «Τέρμα» γράφει:

Εδώ, π’ ανταμωθήκαμε, αδερφοί,

δεν είναι πλατωσιά μηδέ κορφή,

μήδ’ άκρα του πελάου και τ’ ουρανού.

Το βάθος είναι τ’ άσωτου Κενού.

Δεν πέσαμε μονάχοι στ’ αναιώνια

σκοτάδια. Μας γκρεμίσαν τα τελώνια

της Ανομίας, οι «πρώτοι» του λαού,

κάθε λαού, καινούριου ή παλαιού.

Ηλιος εδώ να φτάσει, ανάσ’, αχός

δεν αφήνει των πλούσιων ο Θεός

και στον Απάνου Κόσμο από τον Κάτου

οι βόγκοι ν’ ανεβούνε του θανάτου.

Τη σάρκα μας τη σάπισε η λασπιά τους,

μα την ψυχή μας πιότερο η ψευτιά τους.

Πουλημένα κοπάδια, νύχτα μέρα

για δικά τους πεθαίνουμε συφέρα.

Ασήμαντοι, χυδαίοι, μηδενικοί

κάναν την οικουμένη φυλακή.

Πέτρα δεν είν’ απάνου να πατήσει

το θύμα, όσο ψηλότερα να φτύσει!

-Πώς εδώθε να βγούμε; -Οχι ένας ένας!

Ολοι μαζί και μοναχός κανένας!

Σα φτάσ’ η εσχάτη ανάγκη να σωθείς,

ενωμένος Λαός θα σηκωθείς

Και στον «Στυλίτη» μάς καλεί:

Τα θύματα χιλιάδες των πολέμων κάτου

σέπονται με της πείνας, της σκλαβιάς αντάμα,

με της αρρώστιας, του δαρμού – δόξα θανάτου!

Ολοι του Παραδείσου ισάγγελοι! Μα εγώ,

που ξεψυχώ και δεν πεθαίνω, το ‘χω τάμα

να τυραννιέμαι ακόμα μόνος. Οσο αργώ,

τόσο και θησαυρίζω πιότερα στα ύψη!…

Μα νά τος πάλι ο Πειρασμός, αχώριστός μου,

(πιότερο εγώ τονε πειράζω. Κι αν μου λείψει,

θα μου κακοφανεί!) μου ξαναλέει: – «Κουνήσου!

Δε σώζεις την ψυχή σου, τους κυρίους του Κόσμου

με τη φυγή, την αρνησιά και τη θανή σου.

Οχι με λόγια, μ’ έργα τ’ Αδικο πολέμα!

Κι όχι μονάχος! Με τα πλήθη συνταιριάσου!

Τ’ άδικο μ’ αίμα θρέφεται! Πνίξε το με αίμα.

Κι άμα θα σπάσουν οι αλυσίδες τ’ αδερφού,

η λευτεριά η δικιά του θα ‘ναι λευτεριά σου,

κι ανάγκη πια δε θα ‘χεις κανενός Θεού.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο Βάρναλης με την ποίησή του λαμβάνοντας υπόψη του το επίπεδο συνειδητότητας της εργατικής τάξης, δίχως να είναι ούτε πεσιμιστής αλλά ούτε αιθεροβάμων, λειτουργεί ως μεσολάβηση για την ανόρθωσή της και την προώθηση της ανατρεπτικής επαναστατικής διαδικασίας, κατέχοντας έτσι εξέχοντα ρόλο στο πάνθεο της ελληνικής επαναστατικής διανόησης.

Σημειώσεις:

1. Μ. Μ. Παπαϊωάννου, «Κώστας Βάρναλης – μελέτες», «Σύγχρονη Εποχή», 1984, σελίδες 103 και επόμενες

2. Στο ίδιο, σελίδα 103

3. Στο ίδιο, σελίδα 105

4. Στο ίδιο, σελίδα 114

5. http://users.uoa.gr?arts ?tributes

6. Λένιν, «Τι να κάνουμε», Απαντα, «Σύγχρονη Εποχή», 1986, τόμος 22

7. Β. Λένιν, Ο αριστερισμός παιδική αρρώστια του κομμουνισμού», Απαντα, τόμος 41, σελ. 59

8. Κ. Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, «Η Γερμανική ιδεολογία», ό.π., τόμος πρώτος, σ. 94.

9. Βλέπε πιο αναλυτικά: Γιώργου Ρούση, «Στοχασμοί πάνω σ’ ένα κρίσιμο αναπάντητο ερώτημα», «Γκοβόστης», 2023

10. Πλάτωνα, «Πολιτεία», 514a-517a

11. Λένιν, «Τι να κάνουμε», ό.π. σελίδες 29-30.

Γιώργος ΡΟΥΣΣΗΣ
Ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου και συγγραφέας

Πηγή : Ριζοσπάστης 6 – 7 / 7 – 2024

110 χρόνια από τη γέννηση της Βάσως Κατράκη

Στις 5 Ιουλίου 1914

Στις 5 Ιουλίου του 1914 γεννήθηκε η Βάσω Κατράκη. Ηταν μια γέννα με ιερή συγκυρία, γιατί γέννησε η ίδια κι έναν ολόκληρο κόσμο που τον μορφοποίησε μέσα από το έργο της. Μεγάλωσε στο Αιτωλικό. Εκεί άκουγε τη λιμνοθάλασσα να μουρμουρίζει και το βράδυ τις φωνές των ανέμων. Περπατούσε πάνω στα γεφύρια, ανάμεσα στους φοίνικες. Χάζευε το ηλιοβασίλεμα και τους ερωδιούς. Κουβέντιαζε με τους ψαράδες, τους απλούς ανθρώπους, αλλά η ψυχή της φτερούγιζε.

Ηθελε να πετάξει σαν τα θαλασσοπούλια, να δημιουργήσει το δικό της νησάκι, χτίζοντας γέφυρες πολιτισμού με όλη την ανθρωπότητα, γιατί το έργο της είναι οικουμενικό. Δημιούργησε τη δική της Πομπηία, που δεν είναι ψηφιδωτά πάνω σε τοιχογραφίες, αποτυπώματα της έκρηξης του ηφαιστείου. Ο δικός της Βεζούβιος ήταν η λάβα που έστελνε μέσα απ’ το έργο της.

Τα πρώτα χαρακτικά της ήταν αφίσες, προκηρύξεις, ψηφοδέλτια για τον αγώνα, την αντίσταση. Οι τραγωδίες της ζωής έγιναν βιώματα στην ψυχή της και τέχνη στα χέρια της. Οι «Δώδεκα Μανάδες» είναι αληθινές ιστορίες γυναικών που έθαψαν τα παιδιά τους σε πολέμους είτε στην Ελλάδα είτε στην Κύπρο.

Με το πραξικόπημα του 1967 την συνέλαβαν. Την έστειλαν στη Γυάρο. Εκεί ζωγράφιζε πέτρες ενώ με τα βότσαλα έστελνε μηνύματα, γράφοντας στους κομμουνιστές συγκρατούμενούς της. Τα βότσαλα της αντίστασης. Τη δάμασε την πέτρα. Χάραζε πάνω της ποιήματα, μορφές, σχέδια, φιγούρες, άλλοτε μυστηριώδεις και άλλοτε καθαρές. Αυτές υπάκουαν στη δύναμη του ταλέντου της, αλλά σέβονταν και την προσπάθειά της να μεταμορφώσει τα απλά υλικά σε ζωντανή ύλη.

Η μοναξιά, η ιδεολογία, η ελευθερία, τα προβλήματα που βασάνιζαν τον τόπο, στην αρχή γίνονταν ξύλινα γλυπτά, με τόση αρμονία και αγαλλίαση που σε μάγευαν. Εμπνεόταν και από τη μυθολογία. Εφτιαξε μορφές θεϊκές ή απλοϊκές, που έκαναν τα ξύλα να διηγούνται και να υποκλίνονται. Αγαπούσε τον Ικαρο, που είναι οραματιστής, θέλει να πετάξει, αλλά δεν άντεξαν τα φτερά του γιατί έφτασε τόσο ψηλά που τα έκαψε η ζέστη του ήλιου. Ο Ικαρος είναι η απόδραση στην ελευθερία, αλλά μας διδάσκει να μη θέλουμε να ανυψωθούμε πάνω απ’ τη μοίρα μας.

Η εγγονή της

Ο «χαρταετός», έργο της Βάσως Κατράκη αφιερωμένο στην εγγονή της

Αγαπούσε τα πετάγματα όχι μόνο με φτερά αλλά και με χαρταετούς, όπως είναι αυτός που ζωγράφισε, αφιερωμένος στην εγγονή της Αννα και δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Περίμενε τόσα χρόνια σ’ ένα συρτάρι, αλλά ήρθε η ώρα του να πετάξει μέσα από τα φύλλα του «Ριζοσπάστη». Καθετί, όσα χρόνια κι αν περάσουν, θα βρει τον προορισμό του. Η εγγονή της, Αννα Δεσποτίδη, δεν θυμήθηκε μόνο το έργο του χαρταετού αλλά περιγράφει και την γιαγιά της αποκλειστικά σ’ αυτό το αφιέρωμα:

«Από πολύ μικρή ήξερα ότι η γιαγιά μου η Βάσω διέφερε από τις άλλες γιαγιάδες. Οχι επειδή στην ηλικία εκείνη καταλάβαινα το μεγαλείο της ψυχής και του έργου της, αλλά γιατί δεν ήταν η γιαγιά που θα με πήγαινε στην παιδική χαρά, ή θα μου διάβαζε παραμύθια με πριγκίπισσες. Ισως κάποιο νανούρισμα με μελωδία του Θεοδωράκη, εκεί που “πάνω στην άμμο την ξανθή γράψαμε τ’ όνομά της”. Οι περισσότερες πραγματικές αναμνήσεις που έχω μαζί της είναι στο σπίτι της Γλυφάδας, εκεί που ήταν το ατελιέ της, το σπίτι όπου έζησε και μεγάλωσε η μητέρα μου. Και λέω πραγματικές αναμνήσεις, γιατί μεγαλώνοντας συνάντησα πολλούς ανθρώπους που μου μίλησαν για εκείνη, μα περισσότερο απ’ όλους οι γονείς μου, και έτσι οι εικόνες των αφηγήσεών τους μπερδεύτηκαν με τις δικές μου.

Θυμάμαι τα πρωινά στη βεράντα έξω από το υπνοδωμάτιό τους. Η ανοιχτή μπαλκονόπορτα και μπροστά απ’ αυτήν ο παππούς με την γιαγιά να πίνουν ελληνικό καφέ, συντροφιά με φρυγανισμένο ψωμί και τυρί, με φόντο τις ζαρντινιέρες που έμοιαζαν με παράρτημα ανθοκομικής έκθεσης, γεμάτες γαρίφαλα, ανεμώνες, ζουμπούλια, γιασεμιά και μπουγαρίνια. Χωνόμουν κι εγώ ανάμεσά τους και έκλεβα, δήθεν κρυφά, το τυρί.

Θυμάμαι τη μία και μοναδική φορά που είδα λυτά τα μαλλιά της. Πάντα ήταν με τον κότσο της, με αυτόν κοιμόταν, με αυτόν ξυπνούσε, με αυτόν περιδιάβαινε όλη μέρα. Μα μια φορά ήμουν μαζί της όταν τα έλυσε, μπροστά από τον μακρόστενο όρθιο καθρέφτη που είχε στον τοίχο απέναντι από το κρεβάτι της. Αν έφταναν έως τη μέση ή τους ώμους δεν θυμάμαι για να πω, μα θυμάμαι το λευκό πέπλο που φέγγισε από το φως του παραθύρου, και μου φάνηκε τόσο παράξενη με τα μαλλιά ξέπλεκα, σαν αερικό. Κι ύστερα με δυο κινήσεις γίνηκε και πάλι η γιαγιά μου.

Στο εργαστήριο την ώρα της δημιουργίας

Μα οι ωραιότερες στιγμές ήταν εκείνες στο ατελιέ. Ανέβαινα πάνω και την έβρισκα με μια ποδιά μαυρισμένη από τα μελάνια. Οταν σκάλιζε τις πέτρες, μου έδινε χαρτόνια και μαρκαδόρους και καθόμουν στον πάγκο που σχεδίαζε και έφτιαχνα τις ζωγραφιές μου, ή κούρνιαζα στην γκρίζα κουνιστή πολυθρόνα και την χάζευα, ή στεκόμουν δίπλα της και την έλουζα με απορίες. Της ζητούσα να μου φτιάχνει σπιτάκια για να τα χρωματίζω, μα εκείνη δεν τα έκανε όπως τα ήθελα και της έλεγα ότι δεν ήξερε να ζωγραφίζει. Ο τσακωμός είχε πάντα την ίδια κατάληξη, μου ζωγράφιζε άλογα, που τόσο αγαπούσε. Μια φορά πήρε ένα κόκκινο χαρτόνι, έβγαλε από ένα συρτάρι τα χαρτοκοπτικά σχέδια που είχε φτιάξει η θεία μου η Αννα σε κύκλους και ρόμβους, τα κόλλησε στο χαρτόνι και τριγύρω τα στόλισε με ένα κορίτσι, μια πεταλούδα, ένα πουλί και λουλούδια. “Για την Αννούλα μου, η γιαγιά Βάσω”. Οσα δωμάτια κι αν έχω αλλάξει από τότε, το έργο αυτό είναι πάντα η καλημέρα μου.

Την γιαγιά μου την Βάσω την έχασα όταν ήμουν μόλις οκτώ χρονών. Μπορεί μεγαλώνοντας να μην την είχα δίπλα μου, μα ήταν πάντα μέσα μου, οδηγός. Περιτριγυρισμένη από τα έργα της σε όλους τους τοίχους του σπιτιού, σε εκθέσεις, συντροφιά με αμέτρητες ιστορίες από τους αγώνες της και τους μήνες της εξορίας. Μέσα από την μαμά μου, γνώρισα το ήθος της, τη σεμνότητά της, τα βασανιστήρια που πέρασε, τον αγώνα για την ελευθερία, το θάρρος της. Αρχισα να συνειδητοποιώ τη βαρύτητα του οικουμενικού της έργου. Και είμαι πάντα περήφανη για εκείνη. Μα το σημαντικότερο απ’ όλα είναι ότι η μητέρα μου και ο πατέρας μου μου δίδαξαν τον τρόπο να διατηρήσω τη θύμησή της, να συνεχίσω να επικοινωνώ το έργο της, να μην ξεχαστεί ποτέ η Βάσω Κατράκη. Γιατί μπορεί για μένα να ήταν η γιαγιά μου, αλλά το έργο της είναι αφιερωμένο σε όλη την ανθρωπότητα».

Το έργο της

Ο ιστορικός Τέχνης Γιάννης Μπόλης γράφει για την ίδια:

«Η Βάσω όχι μόνο έζησε με ένταση την εποχή της, αλλά και την ενέταξε στη δημιουργία της. Το σύνολο του έργου της, τιμημένου με διεθνή βραβεία και διακρίσεις, αποκαλύπτει μια μοναδική συνέπεια και ταυτόχρονα την αντοχή και την ποιότητα των μορφοπλαστικών αναζητήσεων και των πνευματικών της ενδιαφερόντων. Οι συνθέσεις της διατηρούν τον επίκαιρο χαρακτήρα τους, την επιβολή και τη δύναμη των μηνυμάτων και των συμβόλων τους, διαμορφώνουν ενιαία εικαστική πρόταση και μορφοποίηση, αναπτύσσονται με συνοχή μέσα στα όρια και στους όρους της σύγχρονης έκφρασης, όμως χωρίς φορμαλισμούς και εντάξεις στους τρόπους κάποιου κυρίαρχου ρεύματος. Αυθόρμητη και ενστικτώδης, ονειροπόλα, ρομαντική και δυναμική ως άνθρωπος, η Βάσω αφοσιώθηκε στην τέχνη της, που με την αλήθεια και την τόλμη της, την ισορροπία, την ποιητική και την ευαισθησία της, τις ηθικές αξίες, το ανθρωπιστικό – οικουμενικό περιεχόμενο και την απαρασάλευτη άποψή της, συναντά και επικοινωνεί με τον αποδέκτη της, επιβεβαιώνει την αυθεντικότητα και τη σημασία της προσφοράς της».

Ο ίδιος περιγράφει με εξαίσιο τρόπο τα νοήματα και τις έννοιες των έργων της Βάσως Κατράκη:

«Στις “Αναμονές”, γυναίκες περιμένουν αγέρωχες δίπλα σε πετρωμένους κορμούς και βράχια – αναφορά στο τοπίο της Γυάρου, τόπο ερημιάς και εξορίας. Στις “Πλατυτέρες” το γυναικείο πρόσωπο, μάνα και Παναγιά μαζί, παραπέμπει στις πηγές της ζωής, με τα υψωμένα χέρια να προσδίδουν ιερατική μεγαλοπρέπεια. Στις “Καταστάσεις” ο άνθρωπος μένει κορμός, χωρίς κεφάλι, με κομμένα χέρια, μορφή μαρτυρική στην αγωνιώδη προσπάθειά του να απελευθερωθεί από τα συρματοπλέγματα που τυλίγονται, ενώ το σχήμα του σταυρού λειτουργεί τόσο πλαστικά όσο και αλληγορικά, με τους προφανείς θρησκευτικούς συνειρμούς. Στο “Δάσος”, δέντρα και άνθρωποι, βαθιά ριζωμένοι στη γη, συμπλέκονται και αποκτούν φυλλώματα – σημάδι αναγέννησης. Στις “Συντεταγμένες”, με τα ακρωτηριασμένα σώματα, η ζωή αντιπαραβάλλεται στον θάνατο, η αντίσταση στην υποταγή, ενώ στο “Χρέος της Αντιγόνης” η μυθολογική ηρωίδα ετοιμάζεται να σκεπάσει τους νεκρούς αδελφούς της. Και πολύ συχνά ο ήλιος, “πότε τραυματισμένος, πότε απειλητικός, πότε ακτινωτός, με τις ακτίνες να πριονίζουν τα γύρω”, γίνεται σύμβολο φόβου και απειλής, αλλά και της ελπίδας και του ατέρμονου κύκλου της ζωής».

Η κόρη της

Αγκαλιά με τον άντρα της

Για την προσωπικότητα και την καθημερινότητα της Βάσως Κατράκη μάς μιλάει με συγκίνηση και ζωντανή μνήμη η κόρη της, Μαριάννα Κατράκη – Δεσποτίδη:

«Σηκωνότανε πρωί πρωί και έπινε το καφεδάκι της στη βεράντα με τον πατέρα μου. Οταν είχαμε σχολείο μάς ετοίμαζε και μετά κατέβαινε στην κουζίνα και προετοίμαζε το φαΐ. Το έβαζε στη φωτιά και ανέβαινε πάνω στο ατελιέ της να δουλέψει. Είχε και στον νου της το φαΐ, και είτε κατέβαινε να το ελέγξει είτε μας καλούσε από ένα εσωτερικό τηλέφωνο που είχαμε, να πάμε εμείς. Δούλευε ακατάπαυστα και όταν γυρνούσα από το σχολείο, τις καθημερινές, ανέβαινα στο εργαστήρι της, παρατηρούσα πώς δούλευε, συζητούσαμε και μετά μαζευόμασταν και τρώγαμε όλοι μαζί. Ξεκουραζότανε λίγο, και μετά ανέβαινε πάλι στο ατελιέ να σχεδιάσει. Κάποια βράδια έκανε μια βόλτα στις γκαλερί της Αθήνας, να δει δουλειά κι άλλων καλλιτεχνών, και όταν πια είχα μεγαλώσει με έπαιρνε παρέα της. Συνήθως περιμέναμε τον πατέρα μου, όταν έκλεινε το ιατρείο του, να μοιραστούμε τα νέα της ημέρας. Τα Σαββατοκύριακα έρχονταν συχνά φίλοι και συγγενείς, ειδικά το καλοκαιράκι στην αυλή μας, κάτω από την κληματαριά, και τρώγαμε, πίναμε και λέγαμε αστεία.

Ητανε σύντροφος για τον πατέρα μου, και ο πατέρας μου για την ίδια. Είχαν ένα βαθύ δέσιμο, περάσανε πολέμους και κατοχές, εξορίες, βαδίσανε χέρι με χέρι μέχρι το τέλος. Ηταν ισορροπίστρια. Ηταν αληθινή μάνα. Ηταν κοντά μας, δίπλα μας, σε ό,τι κι αν χρειαζόμασταν. Ηταν απλή και είχε μια έμφυτη σεμνότητα. Συμμετείχε στη γειτονιά και στα προβλήματά της, όλους τους νοιαζότανε. Ητανε μέσα σ’ όλα. Επλενε, μαγείρευε, έραβε, ό,τι έπιαναν τα χέρια της γινότανε χρυσός. Αγωνίστρια, διεκδίκησε το δίκιο για όλη την ανθρωπότητα. Εξορίστηκε για τις ιδέες της τα χρόνια της χούντας, που ακόμα και εκεί βρήκε τρόπο, ζωγραφίζοντας τα βοτσαλάκια της, να επικοινωνήσουν η ίδια και οι συνεξόριστοί της με τους αγαπημένους τους.

Πόσο επηρέασε τη ζωή της το έργο της;

Το έργο της, παρότι πολλές φορές βραβεύτηκε στο εξωτερικό και έλαβε διεθνή πρώτα βραβεία, αυτή η αναγνώρισή της δεν της πήρε τα μυαλά. Δεν επεδίωκε τη βράβευση και εξηγούσε ότι απλά υπάρχοντας σε έναν μηχανισμό, θέλοντας και μη συμμορφωνόταν με αυτούς τους νόμους, γιατί αυτές οι εκθέσεις ήταν ο μόνος τρόπος να δείξει κανείς πλατύτερα τη δουλειά του, να δει τη δουλειά των άλλων καλλιτεχνών, να επικοινωνήσει ανοιχτότερα. Αρα το έργο της δεν επηρέασε τη ζωή της, αλλά η ζωή της επηρέασε το έργο της. Σε αυτό κατέγραψε όλα τα δεινά της πατρίδας της και της γενιάς της, τη δική της ζωή, τα βιώματά της, διαμαρτυρήθηκε και πήρε θέση για όλα τα πανανθρώπινα ζητήματα, είτε αφορούσαν την πατρίδα της – πόλεμος, κατοχή, εξορία – είτε τον έξω κόσμο. Ολο της το έργο ήταν μια καταγραφή των όσων συνέβαιναν και συγχρόνως μια διαμαρτυρία, με γνώμονα πάντα τον άνθρωπο και το δίκιο του».

— Είχε πει σε μια συνέντευξή της, «όταν είμαι χαρούμενη ζωγραφίζω άλογα». Τι σήμαινε αυτό στη ζωή της;

«”Οταν έχω χαρά κάνω άλογα εγώ…”, είπε όταν έγινε η Μεταπολίτευση. Ηταν το διάλειμμά της ανάμεσα στα εμβληματικά της έργα διαμαρτυρίας και αντίστασης. Τα αγαπούσε πολύ τα άλογα, γιατί ήταν μέρος της ζωής των ανθρώπων, στον πόλεμο, στην καθημερινή ζωή των αγροτών, ήταν μέλη κατά κάποιο τρόπο της οικογένειας. Τα θαύμαζε γιατί ήταν όμορφα και περήφανα».

— Τι θυμάσαι από τις συμβουλές της;

«Οι συμβουλές της δεν εκφράζονταν με λόγια, αλλά με πράξεις. Τα λόγια είναι του αέρα. Πόσες φορές συναντάμε ανθρώπους που άλλα λένε και άλλα κάνουνε. Εβλεπα και παρατηρούσα τη στάση ζωής της, το ήθος της, τις αξίες και τα ιδανικά που μου εμφυσήσανε και οι δύο μου γονείς. Τη συμπεριφορά της απέναντι στους ανθρώπους, με καλοσύνη και κατανόηση. Δεν τους ξεχώριζε, τους θεωρούσε ίσους. Οταν είχα διλήμματα, προσπαθούσε να μου παρουσιάσει τη μελλοντική εικόνα των επιλογών μου. Με βοηθούσε να ξέρω τι θέλω πριν επιλέξω. Αυτά όλα ήταν το παράδειγμά μου. Δεν χρειαζόμουνα τίποτα άλλο».

— Πώς πιστεύεις ότι το μουσείο μπορεί να συντηρηθεί και να γίνει πόλος έλξης του κόσμου;

«Θέλουμε ένα μουσείο που να είναι επισκέψιμο όλο τον χρόνο, ώστε να μπορεί ο κόσμος να δει το έργο της μητέρας μου. Εργαστήρια χαρακτικής εξοπλισμένα και προσβάσιμα σε όλους τους χαράκτες, έναν κήπο του μουσείου ο οποίος θα φιλοξενεί καλλιτέχνες και νέους που ενδιαφέρονται για την Τέχνη και παράλληλα θα φιλοξενεί πολιτιστικές δραστηριότητες, κινηματογράφου, θεάτρου και υπαίθριων εκθέσεων. Ετσι το μουσείο θα μπορεί όχι μόνο να συντηρήσει τον εαυτό του, αλλά να βοηθήσει και στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας».

Ολο το σχεδιάγραμμα της ζωής της καλυτέρεψε τον κόσμο. Το έργο της διαμόρφωσε συνειδήσεις. Βραβεύτηκε διεθνώς. Η ευγνωμοσύνη μας είναι μεγάλη, όσο και το χρέος μας. Μια ελάχιστη προσφορά στο όνομά της θα ήταν η προτομή της σε ένα κεντρικό σημείο της πρωτεύουσας.

Της Εύας ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ

Πηγή : Ριζοσπάστης : 6 – 7/ 7 – 2024