Με αφιέρωμα στην τεχνητή νοημοσύνη και στον ψηφιακό μετασχηματισμό το νέο τεύχος της ΚΟΜΕΠ
Αποσπάσματα από το άρθρο του Μ. Παπαδόπουλου, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, με τίτλο «Ψηφιακός μετασχηματισμός: Για τα κέρδη του κεφαλαίου ή για τις ανάγκες του λαού;»
Με αφιέρωμα στην τεχνητή νοημοσύνη και στον ψηφιακό μετασχηματισμό θα κυκλοφορήσει το νέο τεύχος της ΚΟΜΕΠ. Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει σήμερα απόσπασμα που εστιάζει στα προβλήματα της τεχνητής νοημοσύνης, από το άρθρο του Μάκη Παπαδόπουλου, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, με τίτλο «Ψηφιακός μετασχηματισμός: Για τα κέρδη του κεφαλαίου ή για τις ανάγκες του λαού;».
Η εποχή της τεχνητής νοημοσύνης
Ας συνοψίσουμε. Στα χέρια του κεφαλαίου ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας και του κράτους αξιοποιείται για να αυξηθεί ο βαθμός εκμετάλλευσης των εργαζομένων και η καταστολή, και να γενικευτεί το ψηφιακό φακέλωμα του λαού, ενώ οδηγεί στην εκδήλωση βαθύτερων κρίσεων και σε μεγαλύτερη όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Συμβαδίζει με την αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων, την ψηφιακή και ενεργειακή φτώχεια, την αύξηση της χρόνιας ανεργίας.
Αυτές οι τάσεις ενισχύονται, καθώς με εφαλτήριο τον ψηφιακό μετασχηματισμό αναπτύσσεται ραγδαία από τις αρχές του 2010 η τεχνητή νοημοσύνη, λόγω της σύγκλισης τριών επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων: Της ικανότητας επεξεργασίας τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων που προκύπτουν από τη χρήση του internet, δηλαδή των big data, της δυνατότητας αυτοεκπαίδευσης των υπολογιστών με εξελιγμένους αλγόριθμους, δηλαδή του machine learning (των νευρωνικών δικτύων και του deep learning), της δυνατότητας ενίσχυσης της δυναμικότητας των σύγχρονων υπερ-υπολογιστών και των κβαντικών υπολογιστών.
Για να το πούμε με απλά λόγια, οι σύγχρονες μηχανές αποκτούν όλο και περισσότερες ανθρώπινες ικανότητες, όπως η αυτοεκπαίδευση, και ο εργαζόμενος άνθρωπος, η κύρια παραγωγική δύναμη, ζει και χειρίζεται περισσότερες και πιο σύνθετες μηχανές. Ταυτόχρονα οι «μηχανές που μαθαίνουν», τα ρομπότ, τα ψηφιακά κέντρα που συλλέγουν και επεξεργάζονται τεράστιους όγκους δεδομένων, βρίσκονται στα χέρια ελάχιστων μονοπωλιακών ομίλων, κυρίως των ΗΠΑ και της Κίνας, αλλά και της ΕΕ και της Ιαπωνίας. (…)
Ασφαλώς δεν είναι η πρώτη φορά που μια τεχνολογική επανάσταση έχει πολλαπλές εφαρμογές που δεν περιορίζονται μόνο στην παραγωγή, αλλά επιδρούν σ’ όλο το φάσμα της ζωής της κοινωνίας. Ας θυμηθούμε τις ραγδαίες αλλαγές που έφερε η περίοδος εμφάνισης των ατμομηχανών, του ηλεκτρισμού, της αξιοποίησης της πυρηνικής ενέργειας.
Ομως είναι γεγονός ότι η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης στο πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής οξύνει γνωστά προβλήματα, όπως η διόγκωση της ανεργίας, και αναδεικνύει νέα πρωτότυπα ζητήματα που απαιτούν διερεύνηση στο επίπεδο της πολιτικής οικονομίας και της φιλοσοφίας. Το κυριότερο, αφορά τη διερεύνηση αλλαγών στη σχέση της κύριας παραγωγικής δύναμης, του εργαζόμενου κοινωνικού ανθρώπου, με τις σύγχρονες μηχανές, τα μέσα παραγωγής.
Η επιστημονική συζήτηση εστιάζεται στην ταχεία διεύρυνση των δυνατοτήτων των μηχανών που μαθαίνουν και αυτοεκπαιδεύονται για να αντικαταστήσουν μεγάλο μέρος της σημερινής ανθρώπινης εργασίας. Αρχικά η εκτίμηση ήταν ότι αυτό το εύρος θα περιοριστεί στην αντικατάσταση μεγάλου μέρους των χειρωνακτικών και των πνευματικών εργασιών ρουτίνας, των επαγγελμάτων που απαιτούν επαναλαμβανόμενες, δομημένες ενέργειες ρουτίνας σε ένα προβλεπόμενο περιβάλλον.
Οι πιο έγκυρες αστικές αναλύσεις λίγα χρόνια πριν σχετικά με αυτό το θέμα διαβεβαίωναν ότι επαγγέλματα που απαιτούν πραγματική δημιουργικότητα και αντίδραση σε απρόβλεπτο περιβάλλον βρίσκονται έξω από τη ζώνη δυνατοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης. Αποδείχτηκε όμως ότι τα νευρωτικά δίκτυα των «μηχανών που μαθαίνουν» μπορούν να αναπτύξουν διαφορετικές ικανότητες, αναλύοντας πλήθος δεδομένων. Αποκτούν την ικανότητα να επιτυγχάνουν πολύπλοκους στόχους. Εχουν πλέον την ικανότητα να αποκτούν νέες γνώσεις και στη συνέχεια να τις εφαρμόζουν σ’ ένα συγκεκριμένο πεδίο. Η τεχνητή νοημοσύνη διεισδύει ακόμα και στην καλλιτεχνική δημιουργία, στη ζωγραφική, στον κινηματογράφο.
Σε πρόσφατη συζήτηση του Ινστιτούτου Brookings διατυπώθηκε η θέση ότι πλέον «δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα όλες τις δουλειές που κάνουν σήμερα εξειδικευμένοι εργαζόμενοι να μπορούν να τις κάνουν μηχανές». Ο καθηγητής Τζόφρι Χίντον, που έθεσε τα θεμέλια για την κατασκευή συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης, παραιτήθηκε πρόσφατα από την Google και χτύπησε καμπανάκι για τις απρόβλεπτες συνέπειες, την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη συστημάτων από τους ισχυρούς ομίλους. Την ίδια στιγμή, 1.000 ηγετικά στελέχη της νέας τεχνολογίας υπέγραψαν ανοιχτή επιστολή για τις απρόβλεπτες αρνητικές συνέπειες. Αυτοί σίγουρα δεν είναι «τεχνοφοβικοί», ούτε «λουδίτες».
Η αλήθεια είναι ότι πολλά σημερινά επαγγέλματα θα εξαφανιστούν και σε άλλα θα αλλάξει το περιεχόμενό τους. Αυτό όμως δεν ισοδυναμεί με την κατάργηση του ρόλου του εργαζόμενου ανθρώπου ως κύριας παραγωγικής δύναμης. Προχωρά η αποκωδικοποίηση κάποιων νευρικών διαδικασιών που συντελούνται στον ανθρώπινο εγκέφαλο και η μελέτη των αμέτρητων συνδέσεων των νευρικών κυττάρων που αποτελούν τη βιολογική βάση της ανθρώπινης νόησης. Ομως η ανάπτυξη της ανθρώπινης νόησης είναι πολύ πιο σύνθετο φαινόμενο και δεν περιορίζεται στις γνωστικές ικανότητες κάθε μεμονωμένου ανθρώπου.
Ο εγκέφαλος του ανθρώπου ως όργανο σκέψης και διαμόρφωσης συνείδησης αναπτύσσεται και βελτιώνεται ιστορικά μέσα στη διαδικασία της κοινωνικής εργασίας και γενικότερα της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνική εργασία υλοποιείται μέσα στις εκάστοτε κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής, φεουδαρχικές, καπιταλιστικές ή σοσιαλιστικές. Εκεί ο άνθρωπος διαμορφώνει την ικανότητά του να αντανακλά γενικευμένα την πραγματικότητα με έννοιες, κρίσεις, συλλογισμούς. Αποκτά την ικανότητα να αναπτύσσει την επιστημονική γνώση, την ικανότητα να θέτει στόχους, να κατασκευάζει και να θέτει σε κίνηση, να αξιοποιεί τα μέσα παραγωγής. Ο κοινωνικός άνθρωπος μπορεί να καταστρώνει σχέδια, να χαράζει σκοπούς, να προγραμματίζει και να υλοποιεί τις ενέργειες για να τους πετύχει, να προβλέπει το τελικό αποτέλεσμα των ενεργειών του. Αποτελεί την κύρια παραγωγική δύναμη σε κάθε τρόπο παραγωγής.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν σκέφτεται συνολικά και σύνθετα όπως ο άνθρωπος. Προς το παρόν κυρίως μετασχηματίζει γρήγορα κάποια δεδομένα σε άλλα δεδομένα. Στην ουσία, οι υπερ-υπολογιστές είναι πιο γρήγοροι και αποτελεσματικοί για συγκεκριμένες εργασίες. Δεν μπορούν να σκεφτούν πολιτικά και να θέσουν γενικούς σκοπούς με κοινωνικό περιεχόμενο, π.χ. την αλλαγή συστήματος, τρόπου παραγωγής. Μπορούν να επεξεργαστούν γρήγορα με βάση μετρήσιμα, ποσοτικά δεδομένα και με βάση συγκεκριμένα κριτήρια που τους θέτει ο κοινωνικός άνθρωπος, στο πλαίσιο των εκάστοτε κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής. (…)
Ταυτόχρονα η συμπληρωματική σχέση ανθρώπου – «έξυπνης μηχανής» μπορεί να διασφαλίσει στον εργαζόμενο άνθρωπο νέες δυνατότητες για να αναβαθμίσει τη δική του παραγωγική δύναμη.
Ας σκεφτούμε τη δυνατότητα που αποκτά ο γιατρός με την αξιοποίηση διαγνωστικών και θεραπευτικών αλγόριθμων και τη γρήγορη αξιοποίηση μεγάλου όγκου σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων.
Ας σκεφτούμε την αξιοποίηση αισθητήρων για την αύξηση της ικανότητας των ανθρώπινων αισθήσεων και τη δυνατότητα άμεσης αλληλεπίδρασης και σύμφυσης με την «έξυπνη μηχανή» στο μέλλον.
Ολα αυτά δεν σημαίνουν ότι πρέπει να επαναπαυτούμε, αλλά αντίθετα να εστιάσουμε στο πραγματικό πρόβλημα, στις κυρίαρχες σήμερα καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ας σκεφτούμε πόσο αυξάνονται, για παράδειγμα, οι δυνατότητες των πανίσχυρων ομίλων που προαναφέραμε, να επιδρούν μόνιμα και άμεσα και να χειραγωγούν τη συνείδηση των εργαζομένων, στην περίπτωση της νομιμοποίησης της προσθήκης εμφυτευμάτων στον εγκέφαλό μας.
Το ταξικό πρόσημο της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης
Η τεχνητή νοημοσύνη εκτελεί σήμερα ό,τι θέλει το κεφάλαιο να εκτελέσει. Αυτό αφορά την παραγωγή, την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η αξιοποίησή της με γνώμονα το καπιταλιστικό κέρδος μπορεί να οδηγήσει στη μεγάλη αύξηση της χρόνιας, μόνιμης ανεργίας, στον αποκλεισμό ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού από την παραγωγή και στην καταδίκη του να ζει με το «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα», δηλαδή να επιβιώνει με ένα επίδομα ακραίας φτώχειας.
Οι προβλέψεις και οι εκτιμήσεις διαφέρουν ανάλογα με τους πολιτικούς στόχους των συντακτών τους. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι, όπως σε κάθε τεχνολογική επανάσταση, θα δημιουργηθούν πολλά νέα επαγγέλματα που θα απορροφήσουν τις απώλειες (π.χ. δημιουργοί λογισμικών και εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης, ειδικοί της κυβερνοασφάλειας).
Το 2021 το World Economic Forum προέβλεπε ότι, λόγω της αλλαγής στον καταμερισμό εργασίας μεταξύ ανθρώπων και μηχανών μέχρι το 2025, θα δημιουργηθούν 97 εκατ. νέες θέσεις εργασίας και θα καταργηθούν 85 εκατ. θέσεις εργασίας.
Η έκθεση της McKinsey προβλέπει ότι μεταξύ 2035 και 2075 θα καταργηθούν παγκόσμια το 50% των σημερινών θέσεων εργασίας, ενώ η δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη θα προσθέτει έως και 4 τρισ. δολάρια ετησίως στην παγκόσμια οικονομία. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται αρκετές σχετικές μελέτες, π.χ. της PricewaterhouseCoopers. (…)
Ομως αυτή η εξέλιξη δεν είναι μονόδρομος. Αφορά την καθοριστική επίδραση του καπιταλισμού στις προτεραιότητες στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, στην οργάνωση της παραγωγής, στην εκπαίδευση.
Αντίστοιχα, δεν υπάρχει κάποια ταξικά ουδέτερη ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας και της επιστημονικής εργασίας. Το κεφάλαιο ελέγχει σήμερα τη ροή της επιστημονικής γνώσης, τους τρόπους και τις μεθόδους αξιοποίησης της επιστημονικής γνώσης, τις ιεραρχήσεις και τις προτεραιότητες, τα πρότυπα. Ο ανταγωνισμός των ομίλων και οι πατέντες φρενάρουν τη βαθύτερη κοινωνικοποίηση της επιστημονικής έρευνας.
Γενικότερα, δεν αναπτύσσονται κάποιες ουδέτερες τεχνολογικές εφαρμογές ανεξάρτητα από το ποια τάξη έχει στα χέρια της το τιμόνι της εξουσίας και τα κλειδιά της οικονομίας. Ισχυροί μονοπωλιακοί όμιλοι και ιμπεριαλιστικά κέντρα αποφασίζουν στην πράξη ποια δεδομένα συλλέγονται ψηφιακά, με ποια κριτήρια και ποιες διαδικασίες, ποιες πληροφορίες εξάγονται και για ποιον σκοπό.
Πολλοί εντυπωσιάστηκαν, και δίκαια, από την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης Chat GPT, που εξαπλώθηκε και έγινε διάσημη σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Διαφημίζεται ως ένα ουδέτερο και αμερόληπτο διαλογικό γλωσσικό μοντέλο, που μπορεί να απαντά άμεσα στα ερωτήματά μας.
Το ρωτήσαμε στην αρχική του έκδοση αν η Σοβιετική Ενωση ήταν ένα δημοκρατικό καθεστώς. Μας απάντησε ότι δεν ήταν, αφού δεν υπήρχε πολυκομματισμός, ελεύθερες εκλογές και ανοχή στην αντίθετη πολιτική άποψη. Συμπλήρωσε, βέβαια, ότι υπάρχουν διαφορετικές ιδεολογικές απόψεις και κριτήρια.
Το συγκεκριμένο σύστημα έχει προφανώς «εκπαιδευτεί» με υλικό διαποτισμένο από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία. Το χρησιμοποιούν ήδη ως εργαλείο για τις εξετάσεις και τις εργασίες τους κάποιοι μαθητές και φοιτητές. Και έχει προκαλέσει ήδη ζωηρή συζήτηση για την οριοθέτηση της χρήσης του στην ακαδημαϊκή κοινότητα και για τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχει η αλόγιστη χρήση του στη μείωση της κριτικής ικανότητας του χρήστη.
Η κυριότερη όμως αρνητική επίδραση του καπιταλιστικού συστήματος αφορά τα εμπόδια που θέτει στην ανάπτυξη της κύριας παραγωγικής δύναμης, του εργαζόμενου ανθρώπου. Αντί η τεχνολογική πρόοδος να αξιοποιηθεί για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας, των πνευματικών και σωματικών ικανοτήτων του εργαζόμενου, αξιοποιείται για την επίθεση του κεφαλαίου στα δικαιώματά του. Αξιοποιείται με τρόπο που αφενός αυξάνει την εντατικοποίηση και την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης όσων δουλεύουν και αφετέρου αυξάνει τον στρατό της μόνιμης ανεργίας και της φτώχειας, την αχρήστευση εργατικής δύναμης σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Φθείρει πολύμορφα τη σωματική και ψυχική υγεία εργαζομένων και ανέργων που ζουν μέσα στην αβεβαιότητα και την ανασφάλεια για την επόμενη μέρα. Αυξάνει την αποξένωση του εργαζόμενου από τους συνανθρώπους του και τον ατομικό ανταγωνισμό.
Οι δυνατότητες των μηχανικών συστημάτων να συντονίζονται μεταξύ τους και με τους εργαζόμενους και να εκτελούν σύνθετες εργασίες έχουν απογειωθεί. Ταυτόχρονα, όπως είπαμε, αλλάζει το περιεχόμενο πολλών εργασιών και οι ανάγκες συνεχούς επανεκπαίδευσης. Ανεβαίνουν οι απαιτήσεις για την ανθρώπινη πνευματική εργασία. Απαιτήσεις για συνεχή επανεκπαίδευση, ομαδικότητα στην εργασία, γρήγορη προσαρμογή σε νέες εμπειρίες και εργασιακά καθήκοντα.
«Τα χελιδόνια» του σοσιαλισμού
Σκεφτείτε τη ριζική διαφορά με την οποία απαντά σ’ αυτά τα προβλήματα ο καπιταλισμός σε σχέση με τον σοσιαλισμό. Στον καπιταλισμό ο εργαζόμενος καλείται να αντιμετωπίσει τη γρήγορη προσαρμογή σε νέα καθήκοντα και την αναβάθμιση των γνώσεών του, ως ατομική ευθύνη και με τον φόβο ότι μπορεί να μείνει άνεργος και ανασφάλιστος.
Ο σοσιαλισμός, αντίθετα, μπορεί να ξεκλειδώσει, να απελευθερώσει τις δημιουργικές ικανότητες των εργαζομένων, την πρωτοβουλία τους, γιατί τους φέρνει στο προσκήνιο της ιστορικής πορείας προς την κοινωνική απελευθέρωση.
Αλλάζει ο σκοπός της παραγωγής και ο ρόλος των εργαζομένων. Σκοπός της παραγωγής γίνεται πλέον η ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας που συνεχώς διευρύνονται. Οι εργαζόμενοι, απαλλαγμένοι από τον ζυγό της μισθωτής σκλαβιάς, παίζουν καθημερινά ενεργό ρόλο στη λήψη και στον έλεγχο των αποφάσεων. Περνούν στα χέρια της εργατικής τάξης τα κλειδιά της οικονομίας και το τιμόνι της εξουσίας. Κινητήρια δύναμη της προόδου δεν είναι πλέον ο ανταγωνισμός, αλλά η δύναμη της συλλογικότητας στην εργασία. (…)
Ομως και αυτή η αρνητική πείρα φωτίζει με τον τρόπο της την υπεροχή του σοσιαλισμού. Υπεροχή που αυξάνει στον 21ο αιώνα.
Γιατί τώρα μπορούμε να αξιοποιήσουμε τις νέες μεγάλες δυνατότητες που γεννά για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση η πληροφορική, η ψηφιακή τεχνολογία, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη, που είναι «τα χελιδόνια του σοσιαλισμού».
Τώρα δεν υπάρχουν πια μια σειρά τεχνικοί και επιστημονικοί περιορισμοί που περιορίζουν τις δυνατότητες του κεντρικού σχεδιασμού και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη Ρωσία του 1917 και στη Σοβιετική Ενωση του 1930. Τώρα έχει αυξηθεί σημαντικά ο βαθμός κοινωνικοποίησης της εργασίας και της αυτοματοποίησης της παραγωγής.
Σκεφτείτε τις νέες δυνατότητες που έχουμε σήμερα να αυξήσουμε τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων χάρη στην αύξηση της παραγωγικότητας και του επιπέδου κοινωνικοποίησης της παραγωγής, αν πάψει να αποτελεί το καπιταλιστικό κέρδος το κριτήριο των αποφάσεων στην οικονομία.
Σκεφτείτε τις νέες δυνατότητες να αναβαθμίσουμε το γενικό μορφωτικό επίπεδο των εργαζομένων και το δημιουργικό περιεχόμενο της εργασίας τους, τις δυνατότητες να παίζουν καθημερινά ενεργό ρόλο στη λήψη και στον έλεγχο των αποφάσεων. Σκεφτείτε την υπεροχή του σοσιαλισμού στη διαμόρφωση του κοινωνικού ανθρώπου, ο οποίος μπορεί πολύ καλύτερα να αξιοποιήσει τις δυνατότητες και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης.
Σκεφτείτε τις τεχνολογικές δυνατότητες του επιστημονικού κεντρικού σχεδιασμού για γρήγορη συλλογή και επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων, για να λαμβάνει γρήγορες και βέλτιστες αποφάσεις σε σύνθετα προβλήματα. (…)
Αυτόν τον δρόμο του ψηφιακού μετασχηματισμού και της αξιοποίησης της τεχνητής νοημοσύνης προς όφελος των λαϊκών αναγκών φωτίζει με το ανατρεπτικό του Πρόγραμμα το ΚΚΕ. Και φυσικά δεν περιμένουμε να ξημερώσει κάποια μεγάλη μέρα για να υλοποιήσουμε αυτό το Πρόγραμμα.
Τα περιεχόμενα του τεύχους
Πηγή Εφημερίδα Ριζοσπάστης 30 – 9 – 2023