ΤΕΧΝΕΣ - George Panagoulis

ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ – ΝΙΔΙΩΤΗΣ (1928-11 ΙΟΥΛΗ 2000)

Αφιέρωμα στον λαϊκό ποιητή των Ανωγείων

«Οι στίχοι μου με έφεραν στο ΚΚΕ»

Με τα ρούχα του βοσκού και το χαρακτηριστικό κεφαλομάντηλο, ενώ στο δεξί του χέρι κρατάει την ποιμενική κατσούνα

Τα Ανώγεια Μυλοποτάμου είναι μία ορεινή κωμόπολη σκαρφαλωμένη στη ράχη Αρμί του Ψηλορείτη. Σε απόσταση είκοσι δύο χιλιόμετρων, δεσπόζει το οροπέδιο της Νίδας, με την όσο φτάνει το μάτι πεδιάδα της. Οταν τα χιόνια υποχωρούν, όταν λιώνουν από τις πρώτες θερμές ακτίνες του κρητικού ήλιου, τα αιγοπρόβατα σκύβουν υπομονετικά και μηρυκάζουν τα πρώτα χορτάρια της άνοιξης.

Ακούς βελάσματα τα οποία σπάνε τη σιωπή και την επαναφέρουν μεγεθυμένη έως το άπειρο σύμπαν, σαν να ακούς συνομιλίες από το σπήλαιο του Ιδαίου Αντρου, χώρου λατρείας ιερού, που χάνεται μέσα στις χιλιετίες, όταν ο άνθρωπος άρχιζε να περπατά και να κυνηγά.

Και σε θέση αναπνοής από τους καπνούς της θυσίας προς τιμήν των αρχαίων θεών, οι ξερολιθικές κατασκευές των βοσκών, που λέγονται στην ντοπιολαλιά μιτάτα. Αυτά τα μαντριά είναι προσαρμοσμένα στο φυσικό περιβάλλον και δεν ξεχωρίζουν, είναι ταυτισμένα μ’ αυτό, σαν να έχουν μεταφέρει τις ογκώδεις πέτρες τους χέρια, τα οποία δεν έχουν σχέση με τον εγγράμματο πολιτισμό. Η αρχιτεκτονική τους κυκλική με θολωτές οροφές, προσφέρει δροσιά το καλοκαίρι και ζέστη τον χειμώνα στον βοσκό και τις πρέπουσες θερμοκρασίες ωρίμασης στα τυριά.

Τα μιτάτα, τα μαντριά των τσοπαναραίων του Ψηλορείτη

Ισως αυτά τα οικήματα ν’ ανήκουν σε προτεχνολογικούς και προψηφιακούς καιρούς, αλλά, όταν αναφερόμαστε σ’ αυτά, δεν πρέπει να περισσεύει το συναίσθημα σε σχέση με τον σκεπτόμενο εαυτό. Κι η σκέψη, όταν τα προσεγγίζει, δεν είναι μία αφαίρεση, δεν είναι ένας ξερός επιστημονικός λόγος, ούτε μία νοσταλγική αισθητική αποτίμηση που έλκει από το παρελθόν την καταγωγή της.

Είναι ο λόγος των προσωκρατικών φιλοσόφων, περισσότερο κρατημένος στον τετραπέρατο κόσμο των φυσικών στοιχείων κι όχι στον ηθικολογικό πλατωνικό κοσμοείδωλο, μέσα από το προσωπείο του Σωκράτη.

Προεκλογική ομιλία ως υποψήφιος του ΚΚΕ, στον Νομό Ηρακλείου (1977)

Εδώ, στις βουνοκορφές, σμίγουν τα αγριοπούλια ράμφος με ράμφος και η γη γίνεται ένα με τον ουρανό. Ο άνεμος συχνά σηκώνεται και χορεύει στους αιθέρες με τους γύπες και τους γυπαετούς κι αυτός είναι ένας χορός ζωής, μπορεί και θανάτου, όταν η πείνα κάνει τα όρνια να κατεβαίνουν προς τα θηράματά τους και να τα ανυψώνουν με τα γαμψά νύχια τους.

Σ’ αυτόν τον αγριότοπο δεν είναι όλα βγαλμένα από μία καρτ ποστάλ μίας αίθριας τουριστικής μέρας. Εδώ τα κορφοβούνια είναι τα πεδία συνάντησης των ποιμένων, με τα τραχιά κι ανάγλυφα πρόσωπα, σκαμμένα από τον αδυσώπητο ήλιο και το ξερό αγέρι.

Ιδιος με βράχος, σκελετόβραχος ο οποίος ορθώνεται πάνω από τις πεδιάδες, όπου οι γεωργοί σκυφτοί για ένα φτωχό μεροκάματο σκάβουν τα χωράφια των μεγαλοϊδιοκτητών που τα έχουν κάνει πλακάκια με το σύστημα της αστικής εξουσίας.

Αυτό το βραχώδες βλέμμα, βγαλμένο θαρρείς από τον οδυσσειακό τυροκόμο Πολύφημο, ρίχνει πάνω μας, μετά από ένα τέταρτο του αιώνα, ο κομμουνιστής λαϊκός βάρδος της ταξικής ποίησης, ο αγωνιστής, ο αλύγιστος, ο ανυποχώρητος, ο διεθνιστής Μιχάλης Σταυρακάκης, ο επονομαζόμενος Νιδιώτης. Το ψευδώνυμο, το παρατσούκλι, το προσωνύμιο, παρμένο από το τοπωνύμιο, από το βαφτιστικό Νίδα, του ψηλορείτικου οροπεδίου.

«Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου», τα εμφατικά ποιήματά του

Το εξώφυλλο της πρόσφατης έκδοσης της «Σύγχρονης Εποχής», με ποιήματά του, υπό τον τίτλο «Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου»

Αλλά ποιος ήταν ο Μιχάλης Σταυρακάκης – Νιδιώτης, του οποίου πρόσφατα κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» τα πιο εμφατικά ποιήματά του, κάτω από τον τίτλο «Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου». Τον πρόλογο του καλοτυπωμένου βιβλίου υπογράφει ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Δημήτρης Κουτσούμπας. Πρόκειται για τον καλοδουλεμένο κι ακριβοδίκαιο χαιρετισμό του στην εκδήλωση που διοργάνωσε η ΤΕ Ρεθύμνου του ΚΚΕ για τον Κρητικό ποιητή, στις 3 Δεκέμβρη 2017, στα Ανώγεια.

Αυτός ο λαϊκός βάρδος, ο οποίος προσκυνάει τον λαό του, που πέφτει στα πληγιασμένα πόδια του, τα κακουχημένα, τα σακατεμένα, τα κομμένα, είναι η φωνή του ταλαιπωρημένου και κατατρεγμένου εργάτη. Ο νεαρός ΕΠΟΝίτης της Εθνικής Αντίστασης, ο βασανισμένος ΕΔΑίτης από τους παρακρατικούς της Δεξιάς, ο μαραθωνοδρόμος των πορειών Ειρήνης στη μνήμη του Γρηγόρη Λαμπράκη, το μέλος εν μέσω δικτατορίας του παράνομου ΚΚΕ, ο δις υποψήφιος βουλευτής με το Κόμμα του λαού στο ψηφοδέλτιο του Νομού Ηρακλείου Κρήτης.

Μια ξεχασμένη συνέντευξη στον Γιάννη Θεοδωράκη

Για να φιλοτεχνήσουμε με πληρότητα την προσωπογραφία του, ανατρέξαμε σε μία ξεχασμένη συνέντευξή του – τότε ήταν 55 ετών – παρμένη από τον δημοσιογράφο και ποιητή Γιάννη Θεοδωράκη (1932-1996), που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» (Τετάρτη 30 Νοέμβρη 1983).

Την παραθέτουμε ολόκληρη, γιατί ξεχωρίζει για το ήθος και το γράψιμο του μάστορα – γραφιά της. Είναι η τέχνη του ρεπορτάζ στην καλύτερή της ώρα. Παρουσιάζει το ανεμπόδιστο μήνυμα με το σφρίγος της αμεσότητας: «Μιχάλης Σταυρακάκης. Ο ποιητής που βόσκει πρόβατα». Ας την μοιραστούμε:

«”Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου”. Το τραγούδι έρχεται διακριτικά από το μικρό μαγνητόφωνο. Ο σύντροφος Μιχάλης Σταυρακάκης, που κατάγεται από τ’ Ανώγεια, ζει στην Καρκαδιώτισσα και βόσκει τα πρόβατά του στον Ψηλορείτη, με κάλεσε σπίτι του για ένα κρασί. Ενώ η κυρά ετοιμάζει τους μεζέδες, αυτός μου μιλάει για τα άλλα προβλήματα του χωριού. Το σχολειό, τρισάθλια παράγκα. Λεωφορείο έχει να φανεί χρόνια γιατί ο δρόμος μέχρι τη Μονή μοιάζει περισσότερο με χείμαρρος. Το αγροτικό ιατρείο είναι στο Μεταξοχώρι, όμως γιατρός στο χωριό έχει να ‘ρθει εδώ και τρεις μήνες.

Το εξώφυλλο του δίσκου «Παράθυρο στη Μεσόγειο» του Γιάννη Μαρκόπουλου, στον οποίο περιλαμβάνονται πέντε τραγούδια σε στίχους δικούς του

Τον ρωτάω πώς περνάνε οι ώρες στα βουνά: “Για μένα ευχάριστα! Γράφω”.

Ποίηση καθαρά, τίμια και μοντέρνα

Μου διευκρινίζει ότι γράφει στίχους. Ενας ριμαδόρος από τους πολλούς που βγάζει η Κρήτη, σκέφτομαι. Δειλά αφήνει μπροστά μου, πάνω στο τραπέζι, ένα βιβλίο. Λαδί εξώφυλλο, μαύρα γράμματα: “Μιχάλη Σταυρακάκη. Ποιήματα. Ηράκλειο”. Το ξεφυλλίζω ρίχνοντας κλεφτές ματιές στις σελίδες. Χωρίς να το καταλάβω, βυθίζομαι σ’ ένα πέλαγος ποίησης. Ποίηση καθαρή και τίμια. Και μοντέρνα. Κι αυτό το τελευταίο είναι που ξαφνιάζει περισσότερο, γιατί έχεις μπροστά την πηγή των στίχων της. Είναι ένας βοσκός, που γεννήθηκε, έζησε και βρίσκεται πάντα στον Ψηλορείτη.

…Δεν έμαθες να τραγουδάς

μοντέρνα τραγούδια

Εμαθες μονάχα να λες

το στιχάκι των δυστυχισμένων

“Αχ θε ‘μου…”

Κάθε σελίδα του βιβλίου σε ξαφνιάζει:

…το αύριο ομορφαίνει

Με το καθήκον του σήμερα.

Στη σελίδα 30:

…Κοίτα να δεις, η νύχτα φεύγει

Κι η αυγή χαράζει ζωγραφιές

χαρούμενος ο ήλιος ανατέλλει

κι ο κόσμος θα γεμίσει ομορφιές.

Οσοι “σνομπάρουν” τη στρατευμένη τέχνη θα ενοχληθούν από τους στίχους του βοσκού Σταυρακάκη. Και είναι ο ίδιος, η ζωντανή κι αναμφισβήτητη απόδειξη της λαθεμένης άποψής τους. Κομμουνιστής έγινε σε ώριμη ηλικία. Κι όπως ο ίδιος λέει: “Οι στίχοι με έφεραν στο ΚΚΕ”.

…Τ’ αμερικάνικα αεροπλάνα

Σκίσανε τους χαρταετούς σου

Κι ο ουρανός σκοτείνιασε…

Μπράβο στους φίλους και στους χωριανούς που ανακάλυψαν τον ποιητή στις κρητικές μαδάρες. Συγχαρητήρια στον σύλλογο Ανωγειανών στην Αθήνα “Το Ιδαίον Αντρον” που ανάλαβε την έκδοση των βιβλίων.

Ενα μιτάτο (μαντρί) του Ψηλορείτη με την χαρακτηριστική πέτρινη κυκλική αρχιτεκτονική του

Πήγα να γράψω: ο Μιχάλης Σταυρακάκης είναι ένας ποιητής που γράφει ποιήματα. Μα ευθύς το διόρθωσα: “ο Μιχάλης είναι ένας ποιητής που βόσκει πρόβατα”. Ετσι προλογίζει την έκδοση του Σταυρακάκη ο Μανόλης Αστυράκης. Και συνεχίζει ο Αστυράκης: “Από την κορυφή του Ψηλορείτη, η ματιά του ξεχύνεται στους κάμπους και στις πολιτείες και βλέπει να μοχθούν και να παλεύουν για να ζήσουν. Τον πνίγει η κοινωνική αδικία. Γι’ αυτό δεν έχει τον καιρό και τη διάθεση να σταθεί εκστατικός μπροστά στο ηλιοβασίλεμα”.

Αλήθεια αναρωτιέμαι: Οτι ο Σταυρακάκης είναι μια ξεχωριστή περίπτωση, είναι κάτι που εκτίμησαν οι χωριανοί του. Επίσης ο σύλλογος των Ανωγειανών που ανάλαβε τα έξοδα της έκδοσης. Ο Γιάννης Μαρκόπουλος που εμπνεύστηκε από τους στίχους. Τέλος, ο αξέχαστος Νίκος Ξυλούρης που τον τραγουδούσε. Η συλλογή είχε εκδοθεί από το 1978. Στάλθηκε στις εφημερίδες. Στάλθηκε και στο “Ρ”. Κανείς κριτικός δεν μπήκε στον κόπο να τη διαβάσει:

Ηταν 16 χρόνων όταν οι Γερμανοί κάψανε τα Ανώγεια. Το σχολείο τόχε σταματήσει στην Ε΄ δημοτικού. Βγήκε στα πρόβατα και προτιμούσε νεαρός να ζει συνέχεια στις απάτητες κορυφές.

Ο «Ερωτόκριτος» ντυμένος με προβιά

Κείνα τα χρόνια είχε στο βουργιάλι του (το σακίδιο, ας πούμε) το Ρωτόκριτο (Ερωτόκριτο) ντυμένο με προβιά. Τον διάβαζαν συνέχεια μέχρι που τον μάθαιναν απ’ έξω. Στα 20 μου χρόνια θέλησα κι εγώ να τον αρχίσω. Τότε διαπίστωσα ότι είχα ξεχάσει ό,τι είχα μάθει στο σχολειό. Συλλαβιστά προχώρησα. Τα καλοκαίρια περίμενα το μαντραντζή – είναι αυτός που φέρνει στους βοσκούς τις προμήθειες των τροφίμων. Με ενδιέφεραν όχι τα τρόφιμα, αλλά τα κομμάτια εφημερίδας με τα οποία ήταν τυλιγμένα. Απ’ αυτές μάθαινα τι γινότανε στον κόσμο. Αρχισα να σκαρώνω μαντινάδες. Τις τραγουδούσαμε στα όρη για να περνάει η ώρα. Δεν ήξερα τι θα πει κομμουνισμός κι ας έβραζε πιο κάτω ο εμφύλιος πόλεμος.

Η αφίσα του ΚΚΕ, φιλοτεχνημένη για το διήμερο αφιέρωμα στα Ανώγεια

Οτι ο λαός είχε νικηθεί, το έμαθαν στον Ψηλορείτη οι βοσκοί από τους αλαφιασμένους χωροφύλακες που πέρασαν από τις κορυφές ειδικά για να τους πούνε το μαντάτο, αλλά κυρίως για να τους ειδοποιήσουν πως πολλοί αντάρτες αρνούνται να παραδοθούν. Δεν πρέπει να τους δώσουν ψωμί αν φανούν. Και πρέπει ή να τους σκοτώσουν ή να τους προδώσουν.

Οι αντάρτες «θεράπευαν» τις πληγές τους με ριζίτικα

Φύγανε οι χωροφύλακες. Μετά δυο μέρες ήρθαν στο μιτάτο μου (μαντρί) τέσσερις. Τέσσερις αντάρτες πληγωμένοι, πεινασμένοι, κυνηγημένοι. Μα περήφανοι. Ηταν συγχωριανοί. Τους φύλαξα, τους τάισα. Φύγανε. Ηρθαν άλλοι που δεν τους ήξερα.

Συνέχισαν να έρχονται. Αλλά όλο και λιγότεροι. Αυτοί που απουσίαζαν είχαν δολοφονηθεί σε ενέδρες. Καθώς μπάλωναν στο φως του λύχνου τους και γιάτρευαν ο ένας του άλλου τις πληγές, σιγοτραγουδούσαν ριζίτικα. Παράξενοι μου φαίνονταν στην αρχή.

Μια ώρα ύπνος… Μια μπουκιά ψωμί… Και νάτοι πάλι να χάνονται στις κορφές πηδώντας σαν αετοί από χαράκι σε χαράκι. Ενας τους έβγαλε ένα βιβλίο από το βουργιάλι του:

“Πάρτο μου είπε, θα σου αρέσει”.

Με την «Μάνα» του Γκόρκι στο ταμπούρι πολεμά

Ηταν η “Μάνα” του Γκόρκι! Απ’ εκείνες τις στιγμές και ύστερα σταμάτησαν οι μαντινάδες να αναφέρονται σε έρωτες και πάθη. Κι όταν ξανάρθαν και ξανάφευγαν, τους αποχαιρέτισε με μια αλλιώτικη μαντινάδα που τού δινε δύναμη στην καρδιά και δάκρυα στα μάτια:

Εναν λεύτερο αετό,

σκλαβιά δεν τον κιοτεύει

όπου ταμπούρι πολεμά

κι όπου φωτιά χορεύει!

Τον υποψιάστηκαν οι χωροφύλακες. Τον έστειλαν εξόριστο στο Γύθειο σα… ληστοτρόφο. Εκεί, άλλοι εξόριστοι του μίλησαν για τον Ρίτσο, τον Βάρναλη, τον Λειβαδίτη. Ανακάλυψε τη σύγχρονη ποίηση. Δεν άφησε ούτε μια στιγμή τ’ Ανώγεια. Ούτε μια στιγμή την Καρκαδιώτισσα. Ούτε μια στιγμή τ’ αγαπημένα του πρόβατα στον Ψηλορείτη. Σ’ αυτά είναι στρατευμένος. Και στο λαό του. Που προσκυνά τη χάρη του και θαυμάζει τα έργα του».

Ο Μιχάλης Σταυρακάκης - Νιδιώτης με το φωτεινό πρόσωπό του, ντυμένος με τα «πολιτικά» του

Εδώ τελειώνει η συνέντευξη, σε χρόνια, κατά τα οποία συνήθως οι συνομιλίες που δημοσιεύονταν στις εφημερίδες δεν γίνονταν διά ασήμαντον αφορμή. Ας ανακεφαλαιώσουμε, με πρόσθετα στοιχεία του βιογραφικού, αυτού του Ανθρώπου με άλφα κεφαλαίο.

Από μικρός στα βάσανα, από μικρός στους αγώνες

Γεννιέται σε αγροτική οικογένεια κι είναι ο πρώτος από τα οκτώ αδέλφια του, πέντε αγόρια και τρία κορίτσια. Ενα από τα αρσενικά σε ηλικία δώδεκα ετών θα σκοτωθεί από μία χειροβομβίδα, καθώς έπαιζε.

Από μικρός στα βάσανα, από μικρός στους αγώνες. Μόλις στα δεκαπέντε του εντάσσεται στην ΕΠΟΝ Ανωγείων, επιλέγοντας το σωστό μέρος της Ιστορίας. Στις 30 Απρίλη του 1944 συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς στο Αρκάδι Μονοφατσίου και τον φυλακίζουν στο σχολείο Χουδετσίου, που έχει μετατραπεί σε φυλακή.

Αγροτοκτηνοτρόφος γέννημα – θρέμμα δεν παζαρεύει την επαγγελματική ταυτότητά που τον κάνει υπερήφανο, αυτόν τον πανάξιο. Μέλος του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Ανωγείων και εκτοπισμός του, για δυο χρόνια, στο Γύθειο Λακωνίας (1954-1956), όπου πήρε το μέγιστο μάθημα της ποίησης από τους συνεξόριστούς του.

Το 1957, πρωτεργάτης στην ίδρυση του γραφείου της ΕΔΑ και αναπληρωματικό μέλος της ΝΕ Ηρακλείου. Αυτή η επιλογή του θα του στοιχίσει συνεχείς διωγμούς, συλλήψεις και βασανιστήρια.

Μέσα στη δικτατορία αποφασίζει να γίνει μέλος του τότε παράνομου ΚΚΕ (1973) και έναν χρόνο μετά εκλέγεται Γραμματέας της ΚΟΒ Μονοφατσίου. Το 1977 και το 1983 κατεβαίνει με το Κόμμα στο ψηφοδέλτιο του Νομού Ηρακλείου.

Με τα ψευδώνυμα «Σύντεκνοι» και «Νιδιώτης» γράφει ποικίλα σχόλια, στο «Κρητικό Φως» και στη «Φωνή των Ανωγείων» και βεβαίως δεν αφήνει ούτε μία μέρα, ούτε μία νύχτα, την αφοσίωσή του στην ποίηση. Τυπώνει τις συλλογές «Αιχμές» (1989) και «Ντούκου-ντούκου το σοφαδάκι» (έκδοση ΝΕ Ηρακλείου του ΚΚΕ, 1994).

Ομως, το αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Θύελλες και κατατρεγμοί. Αληθινές διηγήσεις των κατατρεγμένων στα χρόνια της θύελλας» δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο, γιατί έδωσε την τελευταία μάχη που δεν κερδίζεται, αυτή με τον Χάροντα, τον ανίκητο.

Κομβική η συνάντησή του με τον συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο (1939-2023), ο οποίος δίνει μουσική σε πέντε ποιήματά του, που περιλαμβάνονται στον δίσκο «Παράθυρο στη Μεσόγειο», με τη φωνή του Χαράλαμπου Γαργανουράκη (1983). Ενα απ’ αυτά γίνεται η σημαία του λαού σε συλλαλητήρια και σε πορείες, το «Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου». Κι εμείς προσκυνάμε τον προσκυνητή του λαού.

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου

Πηγή : Ριζοσπάστης 3 – 4 / 7 – 2024

ΤΕΧΝΕΣ

14 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1908 – 2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1984

Ο ΓΙΓΑΝΤΙΟΣ ΜΑΝΟΣ ΚΑΤΡΑΚΗΣ

40 χρόνια από τον θάνατό του

«Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΓΩΝΑΣ»: Αποκλειστική συνέντευξη της Λίντας Αλμα

1952: Ο Μάνος Κατράκης με την μητέρα του, Ειρήνη (αρχείο ΕΛΘ, Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά)

ΤΗΣ ΕΥΑΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ

«Μάνο, το αίμα μας είναι ουρανός», του είχε γράψει ο Νικηφόρος Βρεττάκος.

Ο Μάνος Κατράκης μέσα στο θεατρικό πλανητικό σύστημα ήταν γιγάντιος σαν γαλαξίας, λαμπερός σαν τον ήλιο, φωτεινός σαν τα άστρα. Το έργο του τεράστιο σε όγκο και ποιότητα, άλλοτε ήρεμο και άλλοτε άγριο σαν τα τοπία και τα φαράγγια του Κισσάμου της Κρήτης, όπου γεννήθηκε. Αγέρωχος πάντα σαν το βενετσιάνικο κάστρο, το στολίδι στο Καστέλι, την πόλη του.

Θαλασσόλυκος της ζωής. Αγαπούσε πάντα τη θάλασσα και ήθελε να χάνεται στην απεραντοσύνη της. Ολα αυτά ήταν οι πόθοι του, τα όνειρά του. Ομως, έγραψε την ιστορία του στο θέατρο, με καθαρό φως, χωρίς φωτοσκιάσεις και ασυμμετρίες. Είχε τη μεγάλη ικανότητα να ερμηνεύει με ακρίβεια το μέγεθος του ρόλου. Σαν να είχε μέσα του τους χρυσούς αριθμούς του Πυθαγόρα, που πρέπει να αποδόσεις με λεπτομέρεια το παραμικρό. Ο Μάνος Κατράκης, όμως, πρόσθετε και την ελεύθερη έκφραση.

Δεν παρακολούθησα ποτέ μόνο μία φορά τις παραστάσεις του. Αυτή ήταν η μεγάλη αρετή του. Ενώ έπαιζε με απλό, άνετο τρόπο σπουδαία έργα, δεν ερμήνευε τίποτα μηχανικά. Ηταν σε κάθε έργο διαφορετικός. Αυτό οφειλόταν στην ολοκληρωμένη καλλιτεχνική του δύναμη, στην πλούσια ψυχοσύνθεσή του, στην ικανότητά του να συνομιλεί με τον θεατή. Εβλεπες πάνω του μια θεία χάρη, να τον ανεβάζει ψηλά σαν αερόστατο στις βουνοκορφές του θεάτρου, έτοιμος να πετάξει σαν αετός στα βουνά του Κισσάμου.

Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, προσεγγίζοντας τον υποκριτικό του κώδικα, τον περιγράφει σε διάφορα έργα, τονίζοντας πως χρησιμοποιούσε όλα τα εργαλεία του σώματός του για να ερμηνεύσει τους ρόλους του:

Το στήθος του Προμηθέα

«Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», θερινή περίοδος 1956, θέατρο στο Πεδίον του Αρεως (αρχείο «Elite»)

«Πρώτα είδα τον Κατράκη, παιδί, στους Δελφούς να παίζει Προμηθέα σε κείνη την παράσταση του Καρζή σαν ήθελε να τιμήσει τα 25 χρόνια των Σικελιανών. Ελπίζω πως δεν θα φανεί παράξενο να πω ότι θυμάμαι μόνο το στήθος του. Δεν είναι η παιδική φαντασία που περιόρισε τη μνήμη σ’ αυτό το καίριο σημείο του υποκριτικού σώματος. Τώρα ξέρω, και θα με καταλάβουν περισσότερο οι άξιοι ηθοποιοί, πως το κλειδί στον ρόλο του Προμηθέα είναι το στήθος του Τιτάνα. Ο Κατράκης είχε συλλάβει με το ένστικτο και με την πρόσφατη αιματηρή του πείρα πως ο τιμωρούμενος ή ο βασανιζόμενος πρέπει να ανακαλύψει στο δοκιμαζόμενο σώμα του ένα σημείο έσχατης αντοχής, ένα καταφύγιο επιβίωσης κι έναν αλτήρα ελπίδας. Το κέντρο βάρους της υπάρξεως. Ο Κατράκης βρήκε (οι μεγάλοι καλλιτέχνες δεν ψάχνουν, βρίσκουν) πως το σημείο του Προμηθέα είναι το στήθος του. Μ’ αυτό το εργαλείο έπαιξε τον ρόλο. Το θυμάμαι αυτό το περήφανο στήθος να πάλλεται, να οργίζεται, να καραδοκεί, να ελπίζει, να φτύνει, να στοχάζεται, να αδημονεί και να οραματίζεται. Αυτό μιλούσε…

Το δεύτερο ήταν τα χέρια του… Τα χέρια του είχαν ιδεολογία. Αεικίνητα, γαμψά, αρπακτικά. Ψαχούλευαν συνεχώς τα έπιπλα για να βεβαιωθούν πως είναι εκεί, δικά του. Τα χέρια του Κατράκη αφηγούνταν την ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από την ιστορία του ανθρώπινου χεριού…».

Η πλάτη του Μίσκιν

«Το τρίτο ήταν οι πλάτες του. Επαιζε στο Ρεξ τον “Ηλίθιο” του Ντοστογιέφσκι, στη διασκευή του Σκουλούδη… Κυριαρχούσε στην απέραντη σκηνή η πλάτη του Κατράκη (Μίσκιν). Καθόταν σιωπηλός, κοντά στη σκάλα, με την πλάτη γυρισμένη στο κοινό. Κυριαρχούσε με την απουσία του…».

Τα μάτια του Δον Κιχώτη

«Ενα άλλο σήμα του Κατράκη μού δόθηκε στον “Δον Κιχώτη”. Ηταν τα μάτια του. Πυρετικά και θλιμμένα. Πονετικά και ταυτόχρονα αγέρωχα. Πονηρά και αφοπλιστικά αθώα. Κολασμένα και παρθενικά… Τα μάτια του Κατράκη – Δον Κιχώτη κλαίγανε μαζί και γελούσαν, θρηνούσαν τη θλιβερή πραγματικότητα ενός κόσμου χωρίς όραμα και πίστη, και υμνούσαν τη ανατολή ενός κόσμου που ανέβαινε γεμάτος όνειρο, πίστη, αθωότητα και αγάπη».

«Οι Προστάτες»

«Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη», θερινή περίοδος 1982, Ηρώδειο (αρχείο Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ)

Εκτός όμως από το θέατρο, παραμένουν θησαυροί και οι ταινίες του: «Συνοικία το Ονειρο», «Τα κόκκινα φανάρια», «Ταξίδι στα Κύθηρα», «Το χώμα βάφτηκε κόκκινο» και πλήθος άλλων. Τον Μάνο Κατράκη τον θαύμασα ιδιαίτερα στην ταινία του Τάσιου «Οι Προστάτες», όπου υποδύεται τη ζωή του ζωγράφου Παρθένη. Να βλέπεις με ανεπανάληπτο τρόπο τον Μάνο Κατράκη να διδάσκει στη Σχολή Καλών Τεχνών. Σ’ αυτήν ο Παρθένης είχε δημιουργήσει ένα σύστημα διδασκαλίας πρωτοποριακό, επαναστατικό, προσαρμοσμένο στην έμπνευση και στη χαρά της δημιουργίας. Ολες αυτές τις ιδέες προσπαθούσε να τις διδάξει, όμως συνάντησε αντιδράσεις.

Ο Μάνος Κατράκης σ’ αυτήν την ταινία ένιωσε τόσο βαθιά τον χαρακτήρα και τη ζωή του ζωγράφου, που το μετέδιδε απευθείας στον θεατή με τόσο αληθινό τρόπο ώστε νόμιζες ότι είχες μπροστά σου τον ίδιο τον Παρθένη. «Φυλακίσατε την Τέχνη», τους έλεγε. Ενώ, απευθυνόμενος στην κόρη του, της είπε: «Πρέπει να βρούμε τη χαμένη μας ανθρωπιά, και ανθρωπιά θα πει ελευθερία».

Συνομιλώντας με την Λίντα Αλμα

22 χρόνια έζησαν μαζί, αχώριστα, γαλήνια, με τρυφερότητα και αγάπη. Συνάντησα την Λίντα Αλμα λίγο καιρό μετά τον θάνατό του, το 1984. Είχα ήδη αρχίσει τη σειρά συνεντεύξεων «Γυναίκες δίπλα σε σημαντικούς άντρες». Μέσα στα πρώτα ονόματα ήταν και το δικό της. Στο σπίτι τους με υποδέχτηκε με ζεστασιά και εγκαρδιότητα. Κάθε γωνιά και μια ανάμνηση. Κάθε στιγμή και μια θύμηση. Μου χάρισε και δύο φωτογραφίες, που δεν τις έχω δει πουθενά δημοσιευμένες και έρχονται στο φως σήμερα.

Ψάχνοντας για να μου δείξει τα ενθύμια, τις φωτογραφίες τους, τα δημοσιεύματα για τη ζωή του, μου αφηγήθηκε: «Ο Μάνος έζησε εποχές επαναστατικές, έλαβε μέρος σε κοινωνικούς αγώνες ως πατριώτης, με αγωνιστικό ηρωισμό. Δεν δέχτηκε επιδράσεις μόνο από το οικογενειακό του περιβάλλον, αλλά και από το πολιτικό σύστημα που πίστευε. Μου έλεγε ότι ο κομμουνισμός είναι αγώνας».

Χειρόγραφο του Νικηφόρου Βρεττάκου αφιερωμένο στον Μάνο Κατράκη (αρχείο ΕΛΘ, Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά)

— Συζητούσατε για την εποχή που ήταν εξόριστος, φυλακισμένος;

Λίντα Αλμα: Βέβαια. Πέρασε από Μακρόνησο, Ικαρία, Αη Στράτη. Του ζήτησαν να υπογράψει δήλωση. Αρνιόταν συνέχεια. Εκεί μου είχε πει ότι ολοκλήρωσε την ιδεολογία του. Πίστεψε περισσότερο στον κομμουνισμό. Μου έλεγε μάλιστα ότι «το ΚΚΕ είναι ένα». Είχε στεναχωρηθεί τότε με τη διάσπαση. «Δεν είναι ούτε του Εσωτερικού ούτε του Εξωτερικού. Είναι ένα». Με μόχθο, αγώνες, εξορίες, κακουχίες, απογοητεύσεις, ο Μάνος είχε πάντα σίγουρα βήματα. Γι’ αυτό άνοιξε και δρόμους που προκαλούν θαυμασμό και δέος.

Στους απελευθερωτικούς αγώνες που πήρε μέρος είχε σαν όπλο του την Τέχνη. Παρόλο που απολύθηκε, βασανίστηκε, ταλαιπωρήθηκε για να υπογράψει δηλώσεις μετάνοιας. Τον στήριζε βέβαια και η μητέρα του, Ειρήνη, που τον μεγάλωσε με πολλές στερήσεις. Πάντα θυμόταν έναν διάλογο μεταξύ τους:

– Τι είναι, Μανόλη;

– Θες να ‘ρθω στο σπίτι, μάνα; Θέλεις; Θέλεις;

– Πώς θα ‘ρθεις;

– Ε… Θα υπογράψω και θα ‘ρθω…

– Ιντα θα υπογράψεις;

– Δήλωση.

– Ιντα ‘ναι η δήλωση;

– Οτι δεν είμαι αυτό που είμαι.

– Και δεν είσαι;

– Είμαι.

– Μην υπογράψεις, κερατά… μην υπογράψεις…

— Υπάρχει κάτι που να τον πίκρανε στον χώρο του θεάτρου;

Λ. Α.: Σ’ αυτόν τον χώρο πάντα υπάρχουν συμπάθειες και αντιπάθειες. Ο καθένας προσπαθεί για την προβολή του. Τον στεναχώρησε που ενώ ήταν ο πρώτος Ελληνας ηθοποιός που τιμήθηκε με διεθνές βραβείο, το 1961 στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Σαν Φρανσίσκο για την ερμηνεία του στην «Αντιγόνη», δεν το ανέφεραν, δεν το πρόβαλαν πουθενά.

— Πόσο δύσκολη είναι η ζωή με μια τέτοια προσωπικότητα;

Λ. Α.: Είναι δύσκολο και σημαντικό. Πρέπει να προσαρμόζεσαι στη ζωή του. Στις ιδιομορφίες του. Ο χαρακτήρας, η ζωή μου, πραγματικά άλλαξε από τον καιρό που γνώρισα τον Μάνο. Κατάφερα να βρω τον σωστό δρόμο δίπλα του. Σε εντυπωσίαζε η απλότητα, η αποφασιστικότητα, η εντιμότητά του.

— Σας ένιωθε στήριγμα στη ζωή του;

Λ. Α.: Η αγάπη μου και μόνο τον εμψύχωνε. Τον βοήθησα με την αφοσίωσή μου. Εκείνος όμως είχε μια σιγουριά, συναίσθημα που του έδινε δύναμη να συνεχίζει. Επαιρνε, φυσικά, κουράγιο και από το δικό μου ενδιαφέρον. Τον συμπαραστεκόμουν σε όλες τις δυσκολίες του. Δεν είχαμε πολύ μεγάλες διαφορές. Πιστεύαμε τα ίδια πράγματα και τα αγαπούσαμε.

— Ηταν μοναχικός;

Λ. Α.: Προτιμούσε τη μοναξιά, την απομόνωση, παρά τις πολλές συναναστροφές.

— Σας ενθάρρυνε στο δικό σας επάγγελμα;

Λ. Α.: Παραδεχόταν την αξία μου. Στην εμφάνισή μου ήθελε να μη βάφομαι πολύ ή να μην πιάνω ψηλά τα μαλλιά μου. Κι εγώ πέρασα τρομερά δύσκολα χρόνια, όταν συνεργαζόμουν με τον Γιάννη Φλερύ, 25 χρόνια. Εκανα και διεθνή καριέρα, όταν γνώρισα την Εντίθ Πιάφ, με την οποία συνεργαστήκαμε επί 5 χρόνια.

— Τι γνώμη έχετε για τους νέους;

Λ. Α.: Εχουν ταλέντο, αλλά βιάζονται. Τους λείπει η υπομονή. Για να γίνουν ονόματα που θα κερδίσουν χρήματα. Ο Μάνος ενώ ήταν από μόνος του ένας ολόκληρος θίασος, ενδιαφερόταν μόνο για την πνευματική προσφορά και όχι τόσο για την οικονομική. Εζησα 22 χρόνια δίπλα σ’ αυτήν την τεράστια προσωπικότητα και μετά τον θάνατό του νιώθω τη ζωή μου άδεια.

Ο Γιάννης Ρίτσος χαιρέτησε τον Μάνο Κατράκη:

Από την εξορία: Κατράκης, Ρίτσος, Κέτσης (αρχείο ΕΛΘ, Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά)

«Μάνο μου, σύντεκνέ μου, αδέρφι μου, ρωμιέ κρητίκαρε, λυράρη και χορευταρά κι αγωνιστή αγονάτιστε, σύντροφέ μας, αισχυλικέ Προμηθέα, σαιξπηρικέ Ληρ, πώς να σε πω; Πώς να σε τραγουδήσω παληκάρι μου; Που μέσα στο λαρύγγι μου στριμώχτηκαν ο μέγας βόγγος κεραυνός κι ο πυκνωμένος θαυμασμός για σένα πληγωμένο μου λιοντάρι, κυνηγημένο απ’ τα κακά σκυλιά με πάντα ολόρθο κι άτρωτο το χαιτοφόρο σου κεφάλι, πώς να σε τραγουδήσω εσένα πρωτοξάδερφε του Ψηλορείτη, αχ, κείνη η κρητικιά τεράστια χέρα σου, που κράταγε πάντα ψηλά το φλάμπουρο της Επανάστασης, πώς ήξερε απαλά και να χαϊδεύει ανθρώπους, ζώα, πουλιά και γιασεμιά, πώς ήξερε, στο Μακρονήσι, σε απαγορευμένους χώρους, να μαζεύει χόρτο χορταράκι να ετοιμάζεις δείπνο ταπεινό για τους ανήμπορους, τους πικραμένους που δεν είχαν τη δική σου αντρειά, μεγάλε εσύ και στα μικρά και στα μεγάλα, σε χαιρετώ, δεν σε αποχαιρετώ, αθάνατε αδερφέ μου, σύντροφέ μας Μάνο».

Ο Οδυσσέας Ελύτης στο μνημόσυνο των δύο χρόνων από τον θάνατο του Μάνου Κατράκη:

«Η ωχρή μορφή του Μάνου Κατράκη, χαραγμένη με επιμονή και με κόπο πάνω στο μέταλλο της νεοελληνικής πραγματικότητας, εξακολουθεί να αντιστέκεται στις αλλοιώσεις του χρόνου και να ακτινοβολεί όλο ήθος. Η καθαρότητα της φωνής του. Δεν έχω ακούσει ποτέ πιο ωραία ελληνικά. Οι λέξεις βγαίνουν απ’ τα χείλη του λαμπερές και στρογγυλές, μ’ ένα περίγραμμα φωτεινό, όπως τα βότσαλα κάποιου παρθένου γιαλού. Σαν ποιητής θέλω, για τη μεγάλη προσφορά που έκανε ο έξοχος αυτός καλλιτέχνης σ’ όλο το μάκρος της ζωής του προς τον ζωντανό νεοελληνικό λόγο, να του πω ένα μεγάλο ευχαριστώ».

Ευχαριστούμε τη «Σύγχρονη Εποχή» για το υλικό που παραχώρησε στον «Ριζοσπάστη» από το λεύκωμα «Μάνος Κατράκης στη ζωή, τη σκηνή και την οθόνη».

Πηγή : Ριζοσπάστης 27 – 28 / 7 – 2024

Γιατί η λογοτεχνία – Fosonline www.fosonline.gr

Τζο Χέντερσον: Η σημασία του να είσαι κουλ! – Fosonline www.fosonline.gr

Mass culture και καπιταλισμός – Fosonline www.fosonline.gr

TOBHMA_20240818.pdf www.tovima.gr

eksoristoi-ikaria.webp (500×313) ikariaki.gr

Πολιτιστικές εκδηλώσεις σε Χριστό Ραχών και Μνημόσυνο Εξορίστων – Ικαριακή Ραδιοφωνία ikariaki.gr

ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΥΛΗΣ – ΔΑΧΤΥΛΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ www.rizospastis.gr

ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΥΛΗΣ – ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ www.rizospastis.gr

Προυστ και ιμπρεσιονισμός – Fosonline www.fosonline.gr

Κάφκα και αφηρημένος εξπρεσιονισμός – Fosonline www.fosonline.gr