Το 1571, τη χρονιά που η Ευρώπη παραδόθηκε στις εξ
Ανατολών επελάσεις, Ελληνες φοιτητές που σπούδαζαν στα
ιταλικά Πανεπιστήμια στις θερινές
τους διακοπές ανέβασαν και έπαιξαν στη Ζάκυνθο την «Αντιγόνη».
Το 1917 Ρώσοι στρατιώτες, από τα
τάγματα των εθελοντών που έλαβαν
μέρος στην επανάσταση εναντίον
του Τσάρου, έπαιξαν στην πλατεία
της Μόσχας «Αντιγόνη». Την «Αντιγόνη» ανέβασε και ο Μουζενίδης το
1940, με το Εθνικό Θέατρο στο Ηρώδειο, με πρωταγωνίστρια την Ελένη
Παπαδάκη και Κρέοντα τον Αιμίλιο
Βεάκη. Την «Αντιγόνη», για μια φορά
στην καριέρα της, έπαιξε και η Αννα
Συνοδινού με σκηνοθέτη τον Αλέξη
Σολομό, και με ιδιωτικό θίασο, το
1974, την ώρα που τίναζε τα πέταλα
η δικτατορία των συνταγματαρχών.
Και μια εκπαιδευτική μαρτυρία. Ο
Μεταξάς είχε εξορίσει τη διδασκαλία
της «Αντιγόνης» από την εκπαίδευση. Ο πατέρας μου, φιλόλογος, μου
εξιστορούσε τις στρατηγικές που
επιστράτευαν οι καθηγητές για να
μυήσουν τους μαθητές τους στη σοφόκλεια τραγωδία.
Η τραγωδία του Σοφοκλή, πέρα
από την εξαίσια δραματουργική
της ταυτότητα, έγινε ένα κείμενο-μανιφέστο για τη Δημοκρατία.
Εξάλλου, η «Αντιγόνη» γράφτηκε και
παίχθηκε μετά την περσική ήττα. Ο
μύθος της ιστορίας αναφέρει πως
στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας ο Αισχύλος ήταν ναυμάχος, ο Σοφοκλής,
νέος, χόρεψε στις γιορτές για τη νίκη, τη μέρα που γεννιόταν ο Ευριπίδης!! Δίδαξα στη Μέση Εκπαίδευση
τριάντα χρόνια και τα μισά τα έφερε
το σχολικό πρόγραμμα να διδάξω
«Αντιγόνη». Αυτή η καθημερινή μου
κατάδυση στο μεγάλο κείμενο με
ώθησε να το μεταφράσω και να δοκιμάζω τη μετάφραση, αναλύοντας
το έργο στους εφήβους μαθητές μου.
Σ’ αυτές τις μεταφραστικές απόπειρες οφείλω και τη διατύπωση του
γνωστού χορικού, του Α’ Στασίμου
(«Πολλά τα δεινά…»), με τη σχεδόν
ετυμολογική μετάφραση: «Πολλά
γεννούν το δέος».
Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1974. Τον Αύγουστο του 1974 ο Αλέξης Σολομός
σκηνοθέτησε την «Αντιγόνη» με τη
Συνοδινού. Ημουν τέσσερα χρόνια
κριτικός και μιας ηλικίας, αλλά το
αλαλούμ της δικτατορίας στην πτώση της με είχε μεσήλικα ντύσει στο
χακί. Μόλις είχα επιστρατευτεί τον
Αύγουστο εκείνο που παίχθηκε η
«Αντιγόνη». Εγραφα, λοιπόν, τότε
για την παράσταση του μακαρίτη
φίλου Αλέξη Σολομού: «Θα πρέπει
Σοφοκλέους, «Αντιγόνη»
ιστορία
θεάτρου
50
Δευτερα 8 Αυγουστου 2022
συν www.tanea.gr
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Του Κώστα ΓεώρΓουσοπουλου
Ο Χορός στην
παράσταση της
«Αντιγόνης» που
σκηνοθέτησε το
1974 ο Αλέξης
Σολομός με την
Αννα Συνοδινού
ως Αντιγόνη
ΑΡΧΕΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ
Η Ελένη Παπαδάκη ως Αντιγόνη στην παράσταση που σκηνοθέτησε
το 1940 για το Εθνικό Θέατρο ο Τάκης Μουζενίδης
Επιδαύριο δραματολόγιο
να το πούμε από την αρχή: ο κ. Σολομός έδωσε με την “Αντιγόνη” τη
σαφέστερη παράστασή του στην
τραγωδία. Αδρή διαγραφή των χαρακτήρων, πλήρης χωρισμός επικού
και λυρικού στοιχείου. Η όλη κίνηση
υπάκουγε σε μια καθαρή γεωμετρία
των γραμμών και των κινήσεων. Τον
βοήθησε το ισορροπημένο σκηνικό πλαίσιο και τα λιτά μονόχρωμα
κοστούμια του κ. Νικολάου. Το χαμήλωμα του τόνου στην απαγγελία
έφτασε, ιδιαίτερα στον πρόλογο, στο
σημείο να μην ακούγονται οι ηθοποιοί. Ολη η προσπάθεια ξεκίνησε
από τη θέση η τραγωδία να “διαβαστεί” σωστά. Να γίνει ακουστή
και να πείσει με τον λόγο του τραγικού ανόθευτο. Η καλοπροαίρετη
αυτή πρόθεση και η σαφήνεια της
πραγματοποίησης οδήγησε απευθείας σε μια ισοπέδωση. Η τραγωδία
μας άφησε αδιάφορους. Σεβαστή η
λιτότητα, όταν, όμως, δεν γίνεται
απλοποίηση και όταν η ουσία δεν
χάνεται στα φαινόμενα, όσο κι αυτά είναι έντιμα και σοβαροφανή.
Η διαφωνία μας με την ερμηνεία
του κ. Σολομού περιορίζεται στα
επεισόδια. Στα χορικά συνέβησαν
περίεργα πράγματα. Ο κ. Σολομός,
ακολουθώντας την πρόθεσή του για
σαφήνεια, αποκάλυψε και τη θέση
του πάνω στο δράμα. Φαίνεται να
δέχεται πως ουσιαστικά ο Σοφοκλής
έφτιαξε ένα έργο ετεροβαρές και όχι
ισόρροπον. Αλλιώς δεν εξηγείται
πώς συγκεντρώνει και περιορίζει
τον στόχο του στον Κρέοντα, αφήνοντας στην Αντιγόνη τον άχαρο
ρόλο του μοχλού ή, ας μου επιτραπεί η έκφραση, της μανιβέλας που
κινητοποιεί τη δράση. Γιατί πουθενά
στο έργο δεν αφήνει τον θεατή να
διακρίνει την Υβριν της Αντιγόνης.
Αλίμονο, αν πιστεύει πως η τραγωδία
αυτή καταπιάνεται με έναν τέλειο
χαρακτήρα, αναμάρτητο. Τότε δεν
υπάρχει τραγωδία, ούτε κάθαρση
και για τον Κρέοντα, δεν υπάρχει
ούτε λογικότητα στη σύγκρουση.
Ακόμα κι όταν η σύγκρουση γίνεται σε θεϊκό επίπεδο (όπως στον
“Προμηθέα”) είναι σχέση ανάγκης,
σχετική σύγκρουση, αναφορικά με
ένα απόλυτο σχέδιο έξω από τον
χώρο και το χρόνο των αντιπάλων.
Η λύση της τραγωδίας, στον Αισχύλο τουλάχιστον και στον Σοφοκλή,
γίνεται σε θεολογικό επίπεδο, όσο
κι αν ο μύθος μεταφέρει απόηχους
του πολιτικού βίου. Στην “Αντιγόνη”
η σύγκρουση προέρχεται από την
αμοιβαία αμφισβήτηση μιας αυθεντικής ερμηνείας της θεϊκής βουλής.
Ο Κρέων επικαλείται τον εαυτό του
ως αυθεντικό ερμηνευτή της προθέσεως του Δία. Η Αντιγόνη προφέρει
μόνο δύο φορές το όνομα του πατριαρχικού θεού. Στον Πρόλογο, για
να αναγάγει σ’ αυτόν όλα τα δεινά
των Λαβδακιδών, και στην απολογία
της αρνητικά για να δηλώσει πως,
αυτή τουλάχιστον, αμφισβητεί, αν
η τιμωρία της έκθεσης του νεκρού
ανήκει στις προθέσεις του. Ο Κρέων ανάγει τον Δία σε εγγυητή των
πολιτικών πράξεων και η Αντιγόνη
τον απορρίπτει, αν δεν εκπροσωπεί
ΕΝΤΕΛΩΣ, χωρίς παρεκκλίσεις, τους
θεούς της ΕΣΤΙΑΣ. Γι’ αυτήν ένας
Δίας σκοπιμότητας είναι θεός ΑΝΟΙΚΕΙΟΣ. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η
Υβρις και των δύο: ο Κρέων γενικεύει
με σχήματα το θείο, η Αντιγόνη το
στενεύει με πράγματα. Θα πεθάνουν
και οι δύο. Οι ατομικές ανάγκες δεν
μπορούν να μάχονται την Ανάγκη.
Αυτό ο Χορός το ξέρει και το λέει
από την Πάροδο. Ο κ. Σολομός είδε
την Αντιγόνη ανεπίληπτη ηρωίδα,
δηλαδή ρομαντικά, όπως το θέλει η
παράδοση του έργου, χρόνια τώρα
– και εδώ. Δηλαδή σώνει και καλά,
θέλει να διορθώσει τον Σοφοκλή,
μεταβάλλοντας τον τίτλο του έργου
σε “Κρέοντα”. Γνωστή, εξάλλου, πρόθεση πολλών φιλολόγων. Παραμερίζουν όλοι αυτοί την οφθαλμομανή
μονομέρεια και των δύο προσώπων.
Ο Κρέων βλέπει τον Πολυνείκη ΜΟΝΟ ως εχθρό, η Αντιγόνη ΜΟΝΟ ως
αδελφό. Πληρώνουν και οι δύο για
ό,τι δεν βλέπουν. Η ευκολία με την
οποία η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ σύγκρουση
στην “Αντιγόνη” γίνεται και έγινε
“πολιτική” τραγωδία (;) είναι συνηθισμένη στις μέρες μας. Δεν καταλαβαίνουν, τάχα, μερικοί αφελείς πως,
αν η πράξη της Αντιγόνης δεν είναι
ΑΠΟΛΥΤΑ ανθρώπινη, πολιτικά είναι
αντιδραστική; Και δεν καταλαβαίνουν πως η αποτυχία του Κρέοντα
είναι ΜΟΝΟ ανθρώπινη; Τι θέλουν
ν’ αποδείξουν, τελικά; Οτι, αν ήταν
λιγότερο ανθρώπινος και περισσότερο ευέλικτος πολιτικά, θα ήταν
καλός ηγέτης; Η πολλή σαφήνεια
της παραστάσεως του κ. Σολομού
οδήγησε σ’ αυτό το αδιέξοδο, που
το μεγάλωσε το χειροκρότημα που
πήρε ο Κρέων από το κοινό, όταν
“έβριζε” τον Τειρεσία».
ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ. Εχουμε
σαφώς ένα έλλειμμα κατανόησης
του τραγικού, λόγω του γεγονότος
πως όλες οι τραγωδίες που έχουμε
στη διάθεσή μας είναι μέρη μιας τετραλογίας, μιας τριλογίας και ενός
σατυρικού δράματος. Εκτός από
την «Ορέστεια», που μας βοηθεί να
αντιληφθούμε με τη στρατηγική της
δραματουργίας των ποιητών εκείνης
της έξοχης εποχής. Πράγματι, όταν
βλέπουμε μόνο τον «Αγαμέμνονα»,
χωρίς τις «Χοηφόρους» και, κυρίως,
τις «Ευμενίδες», υπάρχει κίνδυνος
να μην κατανοήσουμε τον στόχο
του τραγικού ποιητή. Η θριαμβεύουσα φόνισσα Κλυταιμνήστρα, του
πρώτου δράματος, που κλείνει το
δράμα, καυχώμενη για το έγκλημά
της, μόνο με τη μάνα που εκλιπαρεί
τον γιο της να μην τη σκοτώσει και
το φάντασμά της στο τρίτο δράμα
που μιλάει για την τιμωρία της στον
Αδη, συγκροτούν μια στοχαστική
προσέγγιση των ανθρωπίνων δεινών
και των αδιεξόδων.
Η «Αντιγόνη» παίχθηκε ρομαντικά
στο παρελθόν ως επαναστάτισσα, ως
αντίπαλη στην τυραννίδα κ.τ.λ. Αλλά
το έργο φέρει τον τίτλο «Αντιγόνη»,
όπως άλλα έργα του Σοφοκλή «Αίας»,
«Οιδίπους», «Ηλέκτρα», «Φιλοκτήτης», που σημαίνει πως αυτά είναι
Πηγή : tanea.gr