Το γυμνό στη ζωγραφική του Αντρέ Ντεραίν
Κυριακή, 09/02/2025 12:02
Ο Ντεραίν είναι ίσως ο πιο ανήσυχος, ο πιο καινοτόμος ζωγράφος του 20ου αιώνα. Με συνεχείς παλινωδίες αφήνει πίσω του την παράδοση και επιστρέφει σε αυτή
Το γυμνό, όπως και οι νεκρές φύσεις, αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα στην τέχνη και ο Αντρέ Ντεραίν, αυτός ο πιονέρος της πρώιμης μοντέρνας τέχνης, δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Θα πρέπει καταρχάς να τονίσουμε ότι ο Ντεραίν υπήρξε πρωτίστως καλλιτέχνης του ατελιέ, όπως ακριβώς και ο Πικάσο αλλά και οι περισσότεροι συνοδοιπόροι της εποχής εκείνης. Αυτό σημαίνει ότι είχε άμεση και σημαίνουσα σχέση με το μοντέλο του.
Nu couche, 1930
Ακολούθως ο Ντεραίν αντιμετωπίζει το γυμνό με την γνώριμη παλινωδία του, δημιουργώντας μια γκάμα έργων που ξεκινά από τα έργα των μεγάλων δασκάλων, με τους οποίους συνομιλεί χωρίς να τους αντιγράφει, ενώ την ίδια στιγμή υιοθετεί την τόλμη των συγχρόνων του, του Ματίς για παράδειγμα, διατηρώντας ωστόσο την αυτονομία τόσο στη χρωματική παλέτα όσο και στις πόζες και στο φόντο.
Nu à la cruche1925
Στην πραγματικότητα όλα τα γυμνά έργα του Ντεραίν είναι αποκυήματα της στιγμής, καθώς ο ζωγράφος αμφιταλαντεύεται συνεχώς και αλλάζει τη γραμματική του, ανάλογα με τη διάθεση και τις επιθυμίες του. Κι ενώ στην περίοδο που ζωγραφίζει έργα όπως Αρλεκίνος και Πιερότος επιλέγει πιο καθαρά χρωματικά πεδία, στο γυμνό, ίσως και από κάποια ηθική συστολή, επιστρέφει στα θολά, αόριστα ιμπρεσιονιστικά πρότυπα, καταργεί σε ορισμένες περιπτώσεις κάθε έννοια προοπτικής, εκμηδενίζοντας το φόντο και μας παραδίδει την απαλή, αφράτη και ελαφρώς ροδίζουσα πτυχή της σάρκας.
Nu de dos, 1924-1925, Los Angeles
Πηγή : fosonline.gr
Η μνήμη δεν σιωπά.
Αντιστέκεται, χαράσσεται στις νότες και
τους στίχους, αντηχεί
στις φωνές που κάποτε τραγούδησαν για
την ελευθερία. Μέσα
σε μικρές σκηνές που έμοιαζαν με άβατα ελευθερίας, οι μπουάτ της δικτατορίας δεν ήταν
απλώς χώροι διασκέδασης, αλλά τόποι όπου η
μουσική μεταμορφωνόταν σε πράξη αντίστασης
και οι ψίθυροι της τέχνης γίνονταν κραυγές
μιας κοινωνίας που πάλευε να μη σωπάσει.
Δεν είναι τυχαίος ο τίτλος «Πώς να σωπάσω»
(στίχοι Κώστας Κινδύνης – μουσική Σταύρος
Ξαρχάκος) στην εκδήλωση που διοργανώνουν
η Νομική Σχολή και το Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ,
την Πέμπτη 20 Φεβρουαρίου, αφιερωμένη στη
σχέση μουσικής και αντιδικτατορικού αγώνα,
με επίκεντρο τη λειτουργία των μπουάτ και τον
ρόλο τους ως χώρων ελευθερίας έκφρασης και
πολιτικής ευαισθητοποίησης. Το τραγούδι που
πέρασε στα χείλη όλων με τη φωνή του Νίκου
Ξυλούρη αποτυπώνει το κλίμα ασφυξίας στην
περίοδο της δικτατορίας, αλλά και την ανάγκη
έκφρασης. Αφορμή για την ημερίδα είναι η
συμπλήρωση 52 χρόνων από την κατάληψη του
κτιρίου της Νομικής, τον Φεβρουάριο του 1973.
«Με πρωτοβουλία όσων είχαν συμμετάσχει στο
Πολυτεχνείο, δημιουργήθηκε ένα site με μαρτυρίες από τον αγώνα κατά της δικτατορίας»,
αναφέρει η συντονίστρια Χάιδω Μπάρκουλα
από το Τμήμα Κοινωνιολογίας – Ιστορικό Αρχείο
ΕΚΠΑ, η οποία εξηγεί πώς γεννήθηκε η ιδέα.
«Αυτόν τον κόμβο θέλησαν να τον μεταφέρουν
στο Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ. Εμπλουτίσαμε
και συνεχίζουμε να τροφοδοτούμε με υλικό
αυτή τη σελίδα. Με αφορμή τα 50 χρόνια από
την αποκατάσταση της δημοκρατίας ετοιμάσαμε μια σειρά από εκδηλώσεις, από τις οποίες
η πρώτη είναι αυτή στις 20 Φεβρουαρίου».
Αντίσταση στις μπουάτ
Η ζύμωση νέων ιδεών και στάσεων δεν ήταν
μια αφηρημένη έννοια σε εκείνη την ταραγμένη περίοδο. Οι καλλιτέχνες με το έργο και
την παρουσία τους καλλιέργησαν τη σκέψη
και την ευαισθητοποίηση μιας γενιάς. Ετσι η
τέχνη έγινε κύριος άξονας των εκδηλώσεων
αυτής της ωραίας πρωτοβουλίας, που θα συνεχιστούν μέχρι τον Ιούνιο. Οπως λέει η κυρία
Μπάρκουλα, «αρχίζουμε τώρα από τη μουσική
και τις μπουάτ και τον ρόλο που έπαιξαν στον
αντιδικτατορικό αγώνα. Το κλίμα εκείνης της
περιόδου, έτσι όπως μεταφέρεται μέσα από τις
συναντήσεις και τη διαδικασία προετοιμασίας
των εκδηλώσεων, είναι συγκινητικό». Σε εποχή
όπου οι μορφές διαμαρτυρίας έχουν αλλάξει,
τι μπορούμε να αντλήσουμε από εκείνες τις
σκοτεινές μέρες; «Οι μπουάτ αποτελούσαν
κέντρα πολιτιστικής αντίστασης και με τη μουσική, κυρίως μέσα από το έντεχνο τραγούδι,
προσέφεραν έναν τρόπο έκφρασης απέναντι
στη λογοκρισία και την καταπίεση του αυταρχικού καθεστώτος. Η μουσική σκηνή ήταν
αναπόσπαστο κομμάτι αυτού του αγώνα και
έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Οι πολιτικοί στίχοι
της εποχής ενθάρρυναν τον κόσμο να αντισταθεί – όχι χωρίς κινδύνους. Και αυτό θέλουμε
να τονιστεί μέσα από εκείνους που έζησαν
τις μπουάτ της εποχής είτε ως καλλιτέχνες
είτε ως θαμώνες και σε αυτή την εκδήλωση
θα μας μεταφέρουν αυτό το κλίμα. Η ιστορική
μνήμη μέσα από την εκπαίδευση διατηρείται
και ενισχύει τη σύνδεση των νεότερων με το
Η κοινωνιολόγος
Χάιδω Μπάρκουλα και
ο ιστορικός Βαγγέλης
Καραμανωλάκης
μιλούν για
την εκδήλωση
«Πώς να σωπάσω»
που διοργανώνουν
η Νομική Σχολή και
το Ιστορικό
Αρχείο ΕΚΠΑ
Της Ζωής Λιάκά
Info
«Πώς να σωπάσω…», Αμφιθέατρο
Ιωάννης Δρακόπουλος,
στο κεντρικό κτίριο του ΕΚΠΑ,
στα Προπύλαια (Πανεπιστημίου 30),
20 Φεβρουαρίου, στις 18.00
Η μουσική
που δεν σώπασε
στη χούντα
w Αφίσα της μπουάτ Αγρύπνια που είχε ανοίξει
το 1973 ο συνθέτης Χρήστος Λεοντής
παρελθόν. Σημαντικό ρόλο σε αυτό παίζει το
Αρχείο που παρέχει όχι μόνο γνώση αλλά και
τεκμηρίωση».
Σημαντικοί καλλιτέχνες αλλά και θαμώνες της
εποχής θα μεταφέρουν με τις αφηγήσεις τους
το κλίμα μιας ταραγμένης περιόδου, κατά τη
διάρκεια της οποίας ο πολιτισμός αναδείχθηκε
σ’ ένα πολύτιμο καταφύγιο.
Αυτά τα στέκια με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία
τους αποτέλεσαν χώρους ελευθερίας αλλά
και μύησης σε έναν κόσμο ασύμβατο με το
δικτατορικό καθεστώς, θαμώνες τους υπήρξαν κατεξοχήν φοιτητές και φοιτήτριες που
στελέχωσαν το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα με κορυφαία ορόσημα την κατάληψη της
Νομικής και την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Στην εξιστόρηση των σκοτεινών ημερών θα
συμβάλουν μέσα από τη συζήτηση της εκδήλωσης οι τραγουδιστές Μανώλης Μητσιάς και
Λάκης Χαλκιάς, ο ερευνητής Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, ο συγγραφέας Ιερώνυμος Λύκαρης,
η συγγραφέας – δημοσιογράφος Μαριάννα
Τζιαντζή. Συμμετέχουν ακόμη οι καθηγητές
του ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, κοσμήτορας της Νομικής Σχολής, Σπύρος Βλαχόπουλος, μέλος του Συμβουλίου Διοίκησης,
και Βαγγέλης Καραμανωλάκης, πρόεδρος της
ΔΕ του Ιστορικού Αρχείου.
«Τολμηρός πολιτισμός»
«Αυτό που επιθυμούμε είναι να αναδείξουμε
ΑΡΧΕΙΟ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΕΟΝΤΗ
Δευτερα 10 Φεβρουαρίου 2025
Πηγή : Εφημερίδα Τα Νέα 10 – 2 – 2025
Πρόσωπα
Ποίηση
στις γραμμές
των οριζόντων
Στις 11 Φεβρουαρίου Συμπληρώνονται
50 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή. Για διαφορετικές όψεις του έργου του
Γράφουν οι: Μιχάλης Γελασάκης
και η Φιόρη – Αναστασία Μεταλληνού,
ενώ ο Φίλιππος Φιλίππου
υπογράφει ένα διήγημα Σ. 2-7
Νίκος
Καββαδίας
Ε
Οι εφτά νάνοι που καμία σχέση δεν είχαν με τη Χιονάτη.
Γράφτηκαν πάνω σε ένα
υπερωκεάνιο που μετέφερε
μετανάστες στην Αυστραλία, αλλά ο Κόλιας, όπως τον
έλεγαν οι φίλοι, δεν πρόλαβε να δει το ποίημά
του τυπωμένο. Εκδόθηκε για πρώτη φορά δύο
δεκαετίες μετά τη συγγραφή του, στη μεταθανάτια τρίτη ποιητική συλλογή «Τραβέρσο». Οι
νάνοι όμως συνέχισαν το φανταστικό τους ταξίδι.
Εγιναν τραγούδι – σήμα κατατεθέν που αρχικά
ερμήνευσε η Χάρις Αλεξίου και τελικά έμειναν
με τη φωνή του συνθέτη Θάνου Μικρούτσικου,
επιθυμία του οποίου ήταν το κομμάτι να ακουστεί
στην κηδεία του.
Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή: η
κόρη της αδελφής του Καββαδία, Ελγκα, διάβαζε
πυκνά και με αγάπη παιδικά βιβλία (φτάνοντας
στην ενήλικη ζωή της να γίνει διευθύντρια του
κέντρου παιδικού και εφηβικού βιβλίου). Ενα
από αυτά τα βιβλία ήταν το «Quentin Durward»
του σπουδαίου μυθιστοριογράφου, ποιητή, ιστορικού και νομικού Walter Scott. Αμέσως έγινε
ένα από τα αγαπημένα της βιβλία. Ηταν 13 ετών
και ο παραμυθιακός κόσμος του σκωτσέζου
αριστοκράτη την είχε σαγηνεύσει. Εκτός από
τις κούκλες της, το παιδικό της δωμάτιο ήδη
από την περίοδο της Κατοχής διακοσμούσε ένα
μακρόστενο χειροποίητο κέντημα με τις μορφές
επτά νάνων – άσχετων με αυτούς του βιβλίου. To
χειροποίητο κέντημα είχε έρθει με τα πράγματα
της μητέρας του Καββαδία (γιαγιά της Ελγκας)
από τη Ρωσία στα μέσα της δεκαετίας του 1910.
Η αγάπη της για αυτό το βιβλίο και η γοητεία
που της προκαλούσε η αναφορά του Walter Scott
στους επτά νυχτοπερπατητές (Night Walkers)
ήταν τέτοια που κατά τη διάρκεια μιας ασθένειάς
της αυτό που ζήτησε ως παρηγορητικό δώρο ήταν
να γράψει για αυτούς ο θείος της ένα ποίημα. Η
μικρή Ελγκα είχε διαβάσει το βιβλίο τα Χριστούγεννα του 1950 (στα ελληνικά τότε κυκλοφορούσε
με τον τίτλο «Ο τοξότης του Λουδοβίκου IΑ΄»
2/ / Σαββατοκύριακο 8-9 Φεβρούαριού 2025
Κι έτσι, μαζι
μέ τουσ έφτα,
Κατηφοραμέ…
Το ατμόπλοιο «Cyrenia», ιστορικό υπερωκεάνιο
της ναυτιλιακής εταιρείας ΕΛΜΕΣ, στο οποίο
ο Καββαδίας εργάστηκε ως ασυρματιστής
Η ιστορια πισω απο το ποιημα «Οι έφτα νανο
στο s/s Cyrenia», το οποιο μέλοποιησέ ο Θανοσ
ΜιΚρουτσιΚοσ, Και το «λαΘοσ» σέ έναν στιχο το
ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ (1910 – 1975)
Στις 10
Φεβρουαρίου
συμπληρώνονται
50 χρόνια από
τον θάνατο του
ποιητή (ενώ είχε
προηγηθεί στις
11 Ιανουαρίου
η επέτειος
γέννησής του το
1910). Ο Μιχάλης
Γελασάκης,
μελετητής του – που
έχει εκδώσει το
«Νίκος Καββαδίας,
Ο αρμενιστής
ποιητής» (Αγρα)
– γράφει στα
«Πρόσωπα» για την
ιστορία πίσω από
τους περίφημους
εφτά νάνους
του «Cyrenia», η
αστροφυσικός
Φιόρη – Αναστασία
Μεταλληνού για
τις αναφορές των
ουράνιων σωμάτων
στην ποίησή του
και ο συγγραφέας
Φίλιππος Φιλίππου
εμπνέεται από
τις τελευταίες
μέρες του για ένα
διήγημα.
Δ.Δ.
Του Μιχάλη
Γελάσάκη
και αργότερα ως «Ο τοξότης του βασιλιά») και
είχε συνδέσει τους επτά νυχτοπερπατητές με
τους επτά νάνους του κεντήματος που έβλεπε
από μικρή στο δωμάτιό της. Λίγες μέρες μετά,
ο Μαυρής, όπως τον αποκαλούσαν στο σπίτι,
θα έφευγε για ένα ακόμη μακρινό ταξίδι στην
Αυστραλία. Εκείνη την περίοδο εργαζόταν ως
ασυρματιστής στο ατμόπλοιο (steamer ship)
«Cyrenia», ιστορικό υπερωκεάνιο της ναυτιλιακής εταιρείας ΕΛΜΕΣ (Ελληνικές Μεσογειακές
Γραμμές). To ναυπηγημένο το 1911 ως «TSS
Maunganui» έκανε συνήθως τη γραμμή Γένοβα
- Αυστραλία (με στάσεις σε Μάλτα, Πειραιά,
Κύπρο, Κολόμπο κ.α.) μεταφέροντας κυρίως
μετανάστες από την Ευρώπη στους Αντίποδες, σε
ένα ταξίδι που διαρκούσε σχεδόν έναν μήνα. Στα
πολυήμερα ταξίδια με το συγκεκριμένο βαπόρι
που αγάπησε, έγραψε και το μεγαλύτερο μέρος
του πεζού «Βάρδια».
ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ ΜΕ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ. Εχοντας λοιπόν στο μυαλό του την επιθυμία της μικρής του
ανιψιάς, της έγραψε ένα γράμμα εν πλω από το
Κολόμπο προς την αυστραλιανή πόλη Φρεμάντλ.
Μαζί με το γράμμα, ο Καββαδίας θα της στείλει
και το ποίημα που είχε ζητήσει, έχοντας υπόψη
του την αναφορά του Walter Scott και το κέντημα
με τα εφτά ανθρωπάκια. Ενας από τους αρχικούς
τίτλους που είχε σκεφτεί ο Καββαδίας για το
ποίημά του ήταν η λέξη «Εξοδος» που πιθανό να
ήθελε να παραπέμψει στην έξοδο των Εβραίων
από τη σκλαβιά της Αιγύπτου προς τη Γη της
Επαγγελίας, αφού κάτω από τον τίτλο σημείωνε:
«καὶ ἀπὸ Χαρρὰν κατῆλθον εἰς γῆν Χαναάν».
Στο γράμμα του προς την Ελγκα θα δώσει
ποιητικά τη γενική εικόνα και θα αναφερθεί στο
νέο ποίημα που αφιερώνει σε εκείνη την «κόρη
ξανθή και γαλανή που όλο εμελέτα», γράφοντάς
της στις 5 Μαρτίου 1951:
Αγαπημένη μου Ελγκα
Ο καιρός είναι χειμωνιάτικος από χθες. Μπορεί κανείς να κοιμάται με τις πόρτες κλειστές. Το
κέφι έχει αλλάξει. Οσμίζονται τη στεριά. Αν έχεις
καλό μάτι, κοιτώντας αριστερά, αντικρίζεις την
κοκκινωπή αγαπημένη γη της Αυστραλίας. Αύριο το πρωί θα ξημερωθούμε στο Fremantle, εκεί
στη λίμνη του Περθ με τους κύκνους. Το βράδυ
θα σαλπάρουμε για το Great Bite of Australia, τo
Bay Biscay του Νότου. Πέντε μερόνυχτα ωκεάνιος
σάλος. Επειτα το Bass Straight. O Abel Tasman με
τα ξανθά γένια. Μια βδομάδα στο Melbourne. Στα
πάρκα, στα παιχνίδια της St Kilda, στα μαγαζιά της
Collins street για το χατίρι σου.
[…]
Οι εφτά νυχτοπερπατητές δικοί σου μια και το
θέλησες. Μπήκανε στο Colombo με τα στάρια και
τους σκορπιούς. Ομως, Ελγκα, πρέπει να ξέρεις πως
η ποίηση είναι κάτι άλλο (τι;) και όχι μια μόστρα
ονόματα χωρών ανατολικών ή χωριών και πόλεων.
Σωστά, τότε θα μου πεις «γιατί εσύ;…». Because,
my dear Elga, I cannot. Θέλησα να σου γράψω ένα
ποίημα σαν παραμύθι, απλό, όμως μου ξέφυγε και
βγήκε τούτο το μπλάστρι για γερασμένα παιδιά.
[…]
Πίστευε, Ελγκα, πως σε θυμάμαι και σ’ αγαπώ
πολύ και πως ίσως κάποτε κατορθώσω να σου
χαρίσω ένα ωραίο ποίημα και σχίσε τούτο που
βρωμάει πετρέλαιο.
Φιλιά σε όλους
Σε φιλώ, ο θείος σου Μαυρής
(Καββαδίας Νίκος, «Γράμματα
στην αδελφή του Τζένια και στην Ελγκα»,
Αγρα, 2011)
ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΝΑΝΟΙ; Τα ξένα ονόματα που
χρησιμοποιεί, όμως, δεν έχουν καμία σχέση
ούτε με το παιδικό βιβλίο ούτε με το κέντημα.
Ο Σημ, ο Ρεκ, ο Γκόμπι, ο Χαράμ, ο Ραμάν, ο
Τοτ και ο Σάλαχ μοιάζουν με σύντομα ονόματα
που επινόησε για τις ανάγκες του μέτρου. Στην
πραγματικότητα είναι ονόματα ναυτικών που
εργάστηκαν μαζί στα καράβια την περίοδο που
δούλεψε σε αυτά όχι ως ασυρματιστής, αλλά ως
3
ΑΡΧΕΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Ν. ΚΑΒΒΑΔΙΑ
Το βιβλίο
«Ο τοξότης του
Λουδοβίκου
IΑ’» του
Walter Scott
(εδώ, έκδοση
του 1946),
που αναφέρει
τους επτά
νυχτοπερπατητές
ναυτόπαις, στην κατώτερη ιεραρχία. Κάποια
από τα ονόματα που παραθέτει στο ποίημα
υπάρχουν υπογραμμισμένα στην κατάσταση
πληρώματος του φορτηγού πλοίου «Picard», με
το οποίο είχε μπαρκάρει τη δεκαετία του ’30.
Από τα υπαρκτά πρόσωπα ονοματοδοτεί τους
φανταστικούς του ήρωες και έτσι οι πραγματικοί
ναύτες του αργοκίνητου φορτηγού «Picard»,
ύστερα από 20 χρόνια, γίνονται παρηγοριά σε
ένα άρρωστο μικρό κορίτσι και οι νάνοι – ναύτες
του «Cyrenia». Μέσα σε αυτούς παρεμβάλλονται και δύο γυναικείες μορφές της Βίβλου. Η
Εσθήρ και η Ρουθ. Αξίζει να αναζητήσετε την
ιστορία τους… Ρουθ – μαθαίνουμε επίσης από τα
γράμματά του – έλεγαν και μια επιβάτισσα του
«Cyrenia» που του είχε χαραχθεί στη μνήμη από
το 1949, χρονολογία που ξεκίνησε να ταξιδεύει
με το συγκεκριμένο πλοίο.
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ. Το ταλαιπωρημένο υπερωκεάνιο
έγινε παλιοσίδερα το 1957 στην Ιταλία, αλλά η
μνήμη του διασώθηκε από τις αφηγήσεις των
μεταναστών και το ποίημα του Καββαδία που
αγαπήθηκε και έγινε τραγούδι από τον Θάνο
Μικρούτσικο.
Αφού έχει κυκλοφορήσει το έργο αναφοράς
στον μελοποιημένο Καββαδία, «Σταυρός του
Νότου» (1979), ο συνθέτης συνεχίζει την εργασία του πάνω στο καββαδιακό έργο. Ενα από
τα ποιήματα που προσθέτει στη λίστα με τα
ήδη μελοποιημένα είναι «Οι εφτά νάνοι στο s/s
Cyrenia». Η πρώτη δημόσια εκτέλεση θα γίνει
από τον ίδιο σε μια συναυλία στο Μοσχάτο
στις 11 Δεκεμβρίου 1983. Θα το δοκιμάσει στο
κοινό και σε άλλες συναυλίες μέχρι να δισκογραφηθεί για πρώτη φορά το 1986 με ερμηνευτή
όχι τον ίδιο, αλλά τη Χ. Αλεξίου. Εναν χρόνο
αργότερα, το παίρνει και πάλι πάνω του και
το παρουσιάζει στην τηλεόραση της ΕΡΤ και
την ιστορική εκπομπή «Πρόβα» της Λιλάντας
Λυκιαρδοπούλου.
Η πρώτη φορά που το δισκογραφεί με τη φωνή του είναι το 1990 στον δίσκο «Για πιάνο και
φωνή» που ηχογραφήθηκε στις Βρυξέλλες με
ερμηνεύτρια τη Δήμητρα Γαλάνη. Εκεί όμως
που θα κάνει ιδιαίτερη αίσθηση και θα αρχίσει
να γίνεται γνωστό είναι η δεύτερη προσωπική
δουλειά του πάνω στον Καββαδία, οι «Γραμμές
των οριζόντων».
Ο ίδιος ο συνθέτης, πολλά χρόνια μετά, θα
δηλώσει: «Με τους “Εφτά νάνους” έχουν ταυτιστεί το εντός μου και η ρυθμική μου αγωγή […]
Οταν παίζω τους “Εφτά νάνους”, ο κόσμος έχει
ψευδαισθήσεις. Νομίζει ότι με βλέπει. Νομίζει
ότι βλέπει το πιάνο. Θέλω να τους πω… ότι δεν
βλέπουν εμένα και το πιάνο, νομίζουν ότι το
βλέπουν. Γιατί από την ώρα που αρχίζω, εγώ
έχω πάρει το πιάνο και ίπταμαι. Απλώς έρχομαι
μετά για το χειροκρότημα…».
Η μελοποίηση θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην
κοινωνική διάχυση του ποιήματος και θα είναι
τόσο ισχυρή και ταυτοτική για τον συνθέτη που
θα την παρουσιάζει σχεδόν σε κάθε live του, ως
στιγμή κορύφωσης, μέχρι και την ώρα της κηδείας
του. Επιθυμία του ήταν να τον αποχαιρετήσουμε
και να μας αποχαιρετήσει με αυτό.
Ποτέ κανείς από αυτούς τους ταλαίπωρους
ναύτες των φορτηγών της δεκαετίας του ’30, που
θαλασσοδέρνονταν μαυρισμένοι από τον ήλιο και
το κάρβουνο στα αργόπλοα σκαριά, δεν έμαθε
ότι μέσω του Καββαδία έκανε τόσα ταξίδια και
στη στεριά. Οτι τον τραγούδησε ένας ολόκληρος
λαός και συνεχίζει να τον τραγουδάει, παρότι
ο Καββαδίας ήθελε αυτό το ποίημα να σκιστεί
γιατί βρωμούσε πετρέλαιο…
Και κάπως έτσι, δεν έχει πια καμία σημασία
ότι τραγουδήσαμε όλοι λάθος τον στίχο του
Καββαδία, ακόμα και αν τον διαβάσαμε σωστά,
αφού ο ποιητής γράφει:
Γιε μου, πού πας;
Μάνα, θα πάω με τα καράβια.
Οἱ ἑφτὰ νάνοι
στὸ s/s Cyrenia
Στὴν Ἔλγκα
Ἑφτά. Σὲ παίρνει ἀριστερά, μὴν τὸ ζορίζεις.
Μάτσο χωρᾶνε σὲ μία κούφιαν ἀπαλάμη.
Θυμίζεις κάμαρες κλειστὲς, στεριὰ μυρίζεις.
Ὁ πιὸ μικρὸς ἀχολογάει μ᾿ ἕνα καλάμι.
Γυαλίζει ὁ Σὴμ τῆς μηχανῆς τὰ δύο ποδάρια.
Ὁ Ρὲκ λαδώνει στὴν ἀνάγκη τὸ τιμόνι.
Μ᾿ ἕνα φτερὸ ξορκίζει ὁ Γκόμπι τὴ μαλάρια
κι ὁ στραβοκάνης ὁ Χαρὰμ πίτες ζυμώνει.
Ἀπ᾿ τὸ ποδόσταμο πηδᾶν ὡς τὴ γαλέτα.
-Μπορῶ ποτὲ νὰ σοῦ χαλάσω τὸ χατίρι;
Κόρη ξανθὴ καὶ γαλανὴ ποὺ ὅλο ἐμελέτα
ποιὸς ρήγα γιὸς θὲ νὰ τὴν πιεῖ σ᾿ ἕνα ποτήρι.
Ραμὰν ἀλλήθωρε, τρελέ, ποὺ λύνεις μάγια,
κατάφερε τὸ σταυρωτὸ τοῦ Νότου ἀστέρι
σωρὸς νὰ πέσει, νὰ σκορπίσει στὰ σπιράγια
καὶ πές του κάτω ἀπὸ ἕνα δέντρο νὰ μὲ φέρει.
Ὁ Τότ, τοῦ λείπει τὸ ἕνα χέρι μὰ ὅλο γνέθει,
τοῦτο τὸ ἀπίθανο σινάφι νὰ βρακώσει.
Ἐσθήρ, ποιὰ βιβλικὴ σκορπᾶς περνώντας μέθη;
Ρούθ, δὲ μιλᾶς; Γιατί τρεκλίζουμε οἱ διακόσιοι;
Κουφὸς ὁ Σάλαχ, τὸ κατάστρωμα σαρώνει.
–Μ᾿ ἕνα ξυστρὶ καθάρισέ με ἀπ᾿ τὴ μοράβια.
Μὰ εἶν᾿ ἕνα κάτι πιὸ βαθὺ ποὺ μὲ λερώνει.
–Γιέ μου, ποῦ πᾶς; –Μάνα, θὰ πάω μὲ τὰ καράβια.
Κι ἔτσι μαζὶ μὲ τοὺς ἑφτὰ κατηφορᾶμε.
Μὲ τὴ βροχή, μὲ τὸν καιρὸ ποὺ μᾶς ὁρίζει.
Τὰ μάτια σου ζοῦνε μία θάλασσα, θυμᾶμαι…
Ὁ πιὸ στερνὸς μ᾿ ἕναν αὐλὸ μὲ νανουρίζει.
Colombo 1951
Ο Νίκος
Καββαδίας
με την
ανιψιά του
Ελγκα
στη Μασσαλία
το 1952
ΔΙΗΓΗΜΑ
Οι τελευταιες ημερες
τΟυ ΝικΟυ Καββαδια
4/ ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ (1910 – 1975) / Σαββατοκύριακο 8-9 Φεβρούαριού 2025
Του Φίλίππου
Φίλίππου
Στον Χρήστο Παντελίδη
Οι τρεις φίλοι κάθονταν
σ’ ένα καφενείο στην
οδό Αναπαύσεως. Ο
Βασίλης κι ο Φώτης,
πρώην μηχανικοί, κι ο
Χρήστος, πρώην λογιστής τροφοδοσίας, έπιναν καφέδες κι έλεγαν
ιστορίες από τα ταξίδια τους ανά τον κόσμο ως
ναυτικοί. Είχαν πάει στο Πρώτο Νεκροταφείο
και είχαν αφήσει λίγα λουλούδια στον τάφο του
Νίκου Καββαδία, όπως έκαναν κάθε χρόνο τέτοια μέρα. Ηταν το πρωί της 10ης Φεβρουαρίου,
η επέτειος του θανάτου του ναύτη-ποιητή. Ο
Χρήστος φορούσε έναν μαύρο ναυτικό σκούφο
και κάπνιζε ένα πουράκι, οι άλλοι κοιτούσαν
το φλιτζάνι του καφέ τους.
«Πώς γνώρισες τον Καββαδία;»
τον ρώτησε ο Βασίλης.
«Ημουν έφηβος και ζούσα
στα Γιαννιτσά, θάλασσα δεν είχα δει, έμπλεξα
μ’ αυτήν εξαιτίας του. Αυτό ξεκίνησε όταν μου
έπεσε στο χέρι ένα μεταχειρισμένο βιβλίο, το
Μαραμπού, το βρήκα ξεχασμένο από κάποιο
ναυτικό στο μαγαζί που δούλευα, ένα βιβλιοπωλείο. Το διάβασα, γοητεύτηκα και αποφάσισα
να γίνω ναυτικός. Πήγα στη Θεσσαλονίκη,
περιπλανήθηκα στην παραλία κι έβγαλα ναυτικό φυλλάδιο. Μετά κατέβηκα στον Πειραιά
και ναυτολογήθηκα τζόβενο στο ατμόπλοιο
“Πολικός” του Καβουνίδη που έκανε τη γραμμή
Κρήτη – Κέρκυρα. Ηθελα να ζήσω περιπέτειες,
να γίνω σαν τους ήρωες του βιβλίου του Καββαδία. Τότε έγραψα στο καράβι ένα ποίημα,
“Το τελευταίο σαλπάρισμα”».
«Ωραία. Πότε τον συνάντησες;» επέμενε ο
Βασίλης.
«Το 1968. Θυμάμαι ήταν Σεπτέμβρης, πριν από
το χουντικό δημοψήφισμα για το Σύνταγμα. Συναντηθήκαμε στη Μασσαλία, σ’ ένα επιβατηγό
που πήγαινε στην Αυστραλία, το “Απολλωνία”.
Ημουν ξέμπαρκος κι ανέβηκα στο καράβι, όπου
ήταν ασυρματιστής για να τον γνωρίσω. Μίλησα
σε κάποιον ναύτη κι εκείνος μου τον έδειξε:
περπατούσε στο κατάστρωμα. Τον πλησίασα
και τον ρώτησα:
5
Οταν ταξίδευα
ως τροφοδότης
με το υπερωκεάνιο
«Ολυμπία»
του Γουλανδρή,
το 1974, μου
τηλεφώνησε από
το κρουαζιερόπλοιο
«Ακουάριους»
του Γιαννουλάτου
και μου ζήτησε
να του φέρω
δόντια καρχαρία.
Τότε συνδεόταν
με μια κοπέλα
πολύ νεότερή του.
Σύμφωνα
με τις προλήψεις, τα
δόντια του καρχαρία
όταν φορεθούν σαν
φυλαχτό στο ανδρικό
σώμα εξασφαλίζουν
ερωτική ετοιμότητα
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣ
Κώστα
Σκλαβενί
– Ο κύριος Καββαδίας;
– Ναι. Εσείς ποιος είστε;
Του συστήθηκα, λέγοντας πως είμαι από τα
Γιαννιτσά, πως το ότι έγινα ναυτικός το οφείλω
σ’ αυτόν. Η αναφορά στη γενέτειρά μου του
έκανε κλικ, διότι εκεί είχε χτήματα ο σύζυγος
της αδελφής του, της Τζένιας. Γίναμε φίλοι.
Εκείνος τράβηξε με το καράβι του για τον Ειρηνικό κι εγώ επέστρεψα στην Ελλάδα. Αρχίσαμε
ν’ αλληλογραφούμε. Βλεπόμαστε μόνο όταν
ξεμπαρκάραμε, πήγαινα στο σπίτι του στην
οδό Δεινοκράτους και βγαίναμε για καφέ, καμιά
ταινία ή κάποιο θεατρικό έργο».
i i i
«Συζητούσατε για πολιτική; Τι πίστευε;» ρώτησε ο Φώτης.
«Ο Καββαδίας ήταν αριστερός. Στην Κατοχή
βρέθηκε στο ΕΑΜ. Εχει γράψει και αριστερά
ποιήματα, αλλά δεν τα έβαλε όλα στις συλλογές
του. Δεν ήθελε προβλήματα με τη λογοκρισία.
Το 1972 στην Εφεσο έγραψε το ποίημα Guevara.
Το δούλευε πολύ καιρό κι ήθελε να το τυπώσει
σε φυλλάδιο. Το απάγγελνε στους φίλους του,
ζητώντας τη γνώμη τους. Το θυμάμαι απ’ έξω:
Ητανε ντάλα μεσημέρι κι’ έδειξε μεσάνυχτα.
Ελεγε η μάνα του παιδιού: Καμάρι μου, κοιμήσου
Ομως τα μάτια μείνανε του καθενός ορθάνοιχτα
τότε που η ώρα ζύγιαζε με ατσάλι το κορμί σου.
Ο Παντελίδης συνέχισε:
«Στη διάρκεια της δικτατορίας, συνεργαζόμουν με την εφημερίδα Ελεύθερος ναυτεργάτης
που έβγαινε στο Λονδίνο και επρόσκειτο στο
ΚΚΕ. Μια μέρα μού διάβασε το ποίημα στο
σπίτι του και ενθουσιάστηκα, μου άρεσαν οι
αναφορές στον Αργεντινό επαναστάτη.
“Μπορώ να το στείλω για δημοσίευση στην
εφημερίδα;” τον ρώτησα.
“Ετσι θα ρίξουμε τη χούντα, Χρηστάκο; Δεν
πάμε να κάνουμε καμιά πιο ηρωική πράξη;”
έκανε εκείνος.
Οι δύο φίλοι ξέσπασαν σε γέλια κι ο Χρήστος
τούς μιμήθηκε».
i i i
«Πες μας και μια νόστιμη ιστορία με τον Καββαδία», τον παρότρυνε ο Φώτης.
«Οταν ταξίδευα ως τροφοδότης με το υπερωκεάνιο “Ολυμπία” του Γουλανδρή, το 1974, μου
τηλεφώνησε από το κρουαζιερόπλοιο “Ακουάριους” του Γιαννουλάτου και μου ζήτησε να του
φέρω δόντια καρχαρία. Τότε συνδεόταν με μια
κοπέλα πολύ νεότερή του. Σύμφωνα με τις προλήψεις, τα δόντια του καρχαρία όταν φορεθούν
σαν φυλαχτό στο ανδρικό σώμα εξασφαλίζουν
ερωτική ετοιμότητα. Γύρισα τα νησιά της Καραϊβικής, μα δεν βρήκα τέτοια δόντια διότι οι
ψαράδες έκοβαν τα κεφάλια των καρχαριών
και τα πετούσαν στη θάλασσα. Μια μέρα ένας
ψαράς μου είπε να πάω την επόμενη για να
μου δώσει. Πράγματι, πήγα, αλλά δεν βρήκα
τον ψαρά, διότι τον είχαν φάει οι καρχαρίες.
Ετσι, του αγόρασα δύο ξυλόγλυπτα μαραμπού
κι ένα μπουκαλάκι με αφροδίσιο υγρό. Το πήρα
από δύο Κεφαλλονίτες ναύτες που το αγόρασαν
στην Τσάινα Τάουν της Νέας Υόρκης. Οταν
συναντηθήκαμε, του έδωσα τα ξύλινα πουλιά
και το μπουκαλάκι. Λίγες μέρες αργότερα, μου
τηλεφώνησε:
– Τι πράγμα είναι αυτό, ρε Χρήστο; Πολύ
δυνατό!
– Το δοκίμασες;
– Αλειψα ένα δάχτυλό μου μ’ αυτό και το δάχτυλο δεν λυγίζει, αδερφέ μου!».
«Είχε τρομερό χιούμορ», είπε ο Χρήστος.
i i i
«Και τώρα μίλησέ μας για τις τελευταίες ημέρες του», τον παρότρυνε ο Φώτης.
«Ολα έδειχναν πως ο χρόνος είχε καταβάλει το σώμα του.
Το μυαλό του όμως διατηρούσε
τη φρεσκάδα του κι ετοίμαζε τη
συλλογή Τραβέρσο. Δεχόταν πιέσεις
πανταχόθεν και με χίλια ζόρια είχε παραδώσει στην εκδότρια του Κέδρου λίγα
ποιήματα».
«Ηταν ολιγογράφος», έκανε ο Βασίλης.
«Μου δήλωσε πως είχε μερικά ανέκδοτα
ποιήματα κι ισχυρίστηκε πως δεν μπορεί να
γράψει άλλα. Οσο ήταν νέος, στα φορτηγά, είπε,
μπορούσε. Τώρα βασανιζόταν για να γράψει
έναν στίχο. Μου εξομολογήθηκε πως βασανιζόταν και με τα μηχανήματα του ασυρμάτου
που βουίζανε».
i i i
Ο Χρήστος είπε πως, μολονότι το ήθελαν πολύ,
οι δυο τους δεν συνταξιδέψανε ποτέ. Ωστόσο, τον Μάρτιο του 1975, ετοιμαστήκαν να
μπαρκάρουν μαζί. Το κοινό ταξίδι τους όμως
δεν έγινε.
«Εκείνος ο χειμώνας ήταν πολύ δύσκολος για
τον Καββαδία. Είχε πέσει σε κατάθλιψη που
ήταν άνεργος. Τα χέρια του τρέμανε λίγο και
δεν τον εμπιστεύονταν στα γραφεία που είχε
πάει να ζητήσει δουλειά. Ισως είχε ξεμείνει κι
από λεφτά. Είχαμε πάει να δούμε μια παράσταση του Θεάτρου Τέχνης στο θέατρο Βεάκη, στο
έργο του Ντάριο Φο Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλες
κι ένας παραμυθάς. Οταν χωρίσαμε, δεν είχε
καλή διάθεση, περπατούσε παράξενα, φαινόταν έτοιμος να σωριαστεί κάτω. Το Σάββατο 8
του μηνός είχαμε κανονίσει να συναντηθούμε
στον Πειραιά, στον σταθμό του ηλεκτρικού.
Μετά γραμμή για τα γραφεία του Δαλακούρα,
στην οδό Χαριλάου Τρικούπη. Ετοιμαζόμαστε
να μπαρκάρουμε μαζί στο “Μαραμπού”, ένα
φορτηγό που έφερε τον τίτλο της πρώτης
του συλλογής. Τον περίμενα, μα δεν ήρθε.
Ανήσυχος πολύ, τηλεφώνησα τη Δευτέρα στο
σπίτι του και ρώτησα την Τζένια πού είναι.
– Ο Κόλιας έφυγε, μου απάντησε.
– Εφυγε; Αφού είχαμε σήμερα ραντεβού,
απόρησα.
– Εννοώ πως πέθανε».
i i i
Ο Χρήστος είπε πως στις 10 Φεβρουαρίου,
ημέρα Δευτέρα, ο Καββαδίας υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο και μεταφέρθηκε στην κλινική «Αγιοι Απόστολοι», όπου πέθανε. Στη
νεκρώσιμη ακολουθία που έγινε στο Πρώτο
Νεκροταφείο παραβρέθηκαν πολλοί φίλοι
του. Το φέρετρο ήταν κλειστό. Τότε πλησίασε
αυτός, είχε αργήσει, για χάρη του η Τζένια
άνοιξε το φέρετρο κι είδε τον φίλο του για
τελευταία φορά.
«Στην εκκλησία εκφωνήθηκαν επικήδειοι από
λογοτέχνες, ωστόσο κανένας ναυτεργάτης δεν
άνοιξε το στόμα του για να πει κάτι, ούτε ναύτης ούτε ασυρματιστής», πρόσθεσε ο Χρήστος.
«Πήρα θάρρος και μίλησα για τον μέντορά μου,
είπα λίγα λόγια χωρίς χειρόγραφο:
Αγαπημένε μας, σύντροφε ποιητή! Ο χθεσινός άνεμος έφερε σε μας τους ναυτικούς το πιο
θλιβερό ραπόρτο… Το φορτηγό που περίμενες
να σε πάρει καθυστέρησε Είναι τραβερσωμένο
καταμεσής του Ωκεανού, ζωσμένο στο πούσι.
Στα ποστάλια τελείωσαν τα ματσακονίσματα, οι
ναύτες κρεμασμένοι στις σκαλωσιές βάφουν τις
άγκουρες, τραγουδώντας τα δικά σου τραγούδια.
Οι καπετάνιοι δοκιμάζουν την μπουρού. Το σερβέι σε λίγο τελειώνει. Ενας μαρκόνης ανήσυχος,
χθες αργά έστειλε το ραπόρτο στ’ αγαπημένα σου
μαραμπού να μη γρυλίζουν πια…».
«Είπες αυτά τα λόγια απέξω, ρε θηρίο;». τον
ρώτησε ο Φώτης.
«Αυτά και άλλα πολλά».
«Νομίζω πως ο επικήδειός σου υπάρχει σ’
ένα λογοτεχνικό περιοδικό», είπε ο Βασίλης.
«Υπάρχει σε περιοδικά κι εφημερίδες, έχει
δημοσιευτεί και σε βιβλία. Ο καθένας μπορεί
να τον βρει στο Ιντερνετ», είπε ο Χρήστος και
τράβηξε μια ρουφηξιά από το πουράκι του, ρίχνοντας στους φίλους του μια νοσταλγική ματιά.
Το τελευταίο βιβλίο του Φίλιππου Φιλίππου είναι Ο κήπος με
τις φράουλες, εκδ. Πατάκη, 2020
6/ ΝΙΚΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ (1910 – 1975) / Σαββατοκύριακο 8-9 Φεβρούαριού 2025
Η ουράνιά θάλάσσά του ποιΗτΗ
Ο Αλντεμπαράν, τ’ άλφα του Κενταύρου,
της τραμουντάνας
τ’ άστρο, ο Σταυρός
του Νότου, πορφυρόχρωμοι κομήτες
και άλλα ουράνια σώματα κοσμούν τον
ποιητικό ουρανό του Νίκου Καββαδία.
Οχι μόνο τον ποιητικό, αλλά και τον
αστρονομικό, τον σύντροφο και οδηγό στα μακρινά ταξίδια, ειδικά στη μη
ψηφιακή εποχή που έζησε. Τότε ακόμα
χρησιμοποιούνταν χάρτες, πυξίδες, εξάντες, διόπτρες και άλλα όργανα ναυσιπλοΐας όταν ήθελαν να προσδιορίσουν
το στίγμα τους, να χαράξουν την πορεία,
να υπολογίσουν τη θέση του ήλιου στον
ουρανό. Οι αναφορές του Καββαδία σε
αστρονομικά αντικείμενα και ορολογία
πλοήγησης γίνονται με λόγο πρακτικό, αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητο και
ποιητικό.
Ακολουθεί σχολιασμός επιλεγμένων
στίχων του ναυτικού ποιητή, οι οποίοι
αναφέρονται στον ουρανό, τ’ αστέρια
και τους αστερισμούς.
Shutterstoc
Οι αναφορές του
Νίκου Καββαδία
σε αστρονομικά
αντικείμενα και
ορολογία πλοήγησης
γίνονται με λόγο
πρακτικό, αλλά
ταυτόχρονα ευαίσθητο
και ποιητικό
«Ξεχασμένο τ’ άστρο του Βορρά»
Πρόκειται για τον πολικό αστέρα, τον
λαμπρότερο αστέρα της Μικρής Αρκτου,
πολύ σημαντικό αστέρι στη ναυσιπλοΐα,
καθώς μας δείχνει τον Βορρά και χρησιμεύει στον προσανατολισμό αυτών
που ταξιδεύουν τη νύχτα. Σε αντίθεση
με τους υπόλοιπους αστέρες, οι οποίοι φαίνεται να διαγράφουν κυκλικές
τροχιές στην ουράνια σφαίρα, τον πολικό, καθώς τυχαίνει να βρίσκεται στην
προέκταση του άξονα περιστροφής της
Γης, τον βλέπουμε τα βράδια σχεδόν
«ακίνητο» στον Βορρά.
Από την αρχαιότητα ήδη, οι ναυτικοί
μπορούσαν να υπολογίσουν το γεωγραφικό τους πλάτος ανάλογα με τη θέση
που παρατηρούσαν τον πολικό αστέρα στον ουρανό. Σε μικρά γεωγραφικά
πλάτη, κοντά στον ισημερινό, ο πολικός
αστέρας παρατηρείται χαμηλά στον ορίζοντα. Καθώς ταξιδεύουμε βορειότερα
τον παρατηρούμε όλο και σε μεγαλύτερα
ύψη στον ουρανό. Μια παρατήρηση η
οποία οδήγησε τους αρχαίους αστρονόμους και παρατηρητές του ουρανού στην
αντίληψη της σφαιρικότητας της Γης.
«Της τραμουντάνας τ’ άστρο»
Κι εδώ αναφέρεται στον πολικό αστέρα, καθώς η τραμουντάνα είναι ο βόρειος
άνεμος (trans montania = από τα βουνά).
«κι ο Σταυρός του Νότου με τα στράλια»
«να φοβάσαι τ’ άστρα του Νοτιά»
«το σταυρωτό του Νότου αστέρι»
«τ’ άλφα του Κενταύρου μια νυχτιά
με το παλλινώριο πήρα κάτου».
Εδώ ο ποιητής αναφέρεται σε αστερισμούς και αστέρια του νοτίου ημισφαιρίου.
Ως αστερισμούς ορίζουμε σύνολα
αστέρων τα οποία φανταζόμαστε ότι
συγκροτούν συγκεκριμένα σχήματα
και μορφές, καθώς τα παρατηρούμε να
προβάλλονται στην ουράνια σφαίρα.
Διαφορετικοί πολιτισμοί, ανάλογα με
τις παραδόσεις και τους μύθους τους,
ονομάτισαν τους αστερισμούς εμπνευσμένοι από κατορθώματα θνητών και
θεών, άθλους και πράξεις ηρωικές, ιστορίες αγάπης και έρωτα.
Σήμερα, η Διεθνής Αστρονομική Ενωση (International Astronomical Union)
επισήμως έχει θεσπίσει 88 αστερισμούς
στον ουρανό, με την πλειονότητα αυτών
του βορείου ημισφαιρίου να φέρουν
ονόματα εμπνευσμένα από την ελληνική
μυθολογία.
Εξι από τους αστερισμούς του ουρανού
(Μικρή και Μεγάλη Αρκτος, Κηφέας,
Κασσιόπη και Καμηλοπάρδαλη) είναι
ορατοί κάθε βραδιά από το βόρειο ημισφαίριο της Γης και ονομάζονται αειφανείς. Δεκαέξι αστερισμοί δεν είναι
ποτέ ορατοί από το βόρειο ημισφαίριο
(αφανείς για παρατηρητές του βορείου
ημισφαιρίου), ενώ οι υπόλοιποι εξήντα
επτά (αμφιφανείς) είναι ορατοί αναλόγως του χρόνου παρατήρησης μέσα
στο έτος.
Ο Σταυρός του Νότου είναι νότιος
αστερισμός, χρήσιμος στην πλοήγηση,
καθώς υποδεικνύει στους παρατηρητές
τη θέση του νότιου ουράνιου πόλου. Ο
αστερισμός του Κενταύρου βρίσκεται
κοντά στον Σταυρό του Νότου. Ο δε άλφα
του Κενταύρου είναι το λαμπερότερο
αστέρι του συγκεκριμένου αστερισμού.
Στην Αστρονομία ως «άλφα» ορίζουμε
τον λαμπερότερο αστέρα ενός αστερισμού. Για παράδειγμα, ο Πολικός αστέρας είναι ο άλφα της Μικρής Αρκτου και
ο Αλντεμπαράν είναι ο άλφα του Ταύρου. Στους σύγχρονους αστρονομικούς
χάρτες το γράμμα άλφα (α) της ελληνικής αλφαβήτου σημειώνεται δίπλα στο
λαμπερότερο αστέρα ενός αστερισμού,
το γράμμα (β) στον δεύτερο σε σειρά
λαμπρότητας αστέρα, το (γ) στον τρίτο
λαμπερότερο αστέρα κ.ο.κ.
Να σημειώσουμε επίσης ότι ο άλφα
του Κενταύρου αποτελεί ένα από τα
λαμπερότερα αστέρια του ουρανού, μετά
τον Σείριο στο βόρειο ημισφαίριο και
τον άλφα της Carina στο νότιο.
Τα δε «στράλια» που αναφέρει ο ποιητής, στη γλώσσα των ναυτικών είναι τα
σχοινιά που δένονται στην πλώρη για
να στερεώσουν τους ιστούς. Πιθανώς
τα «στράλια» να σχετίζονται και με το
νότιο σέλας (aurora australis), φαινόμενο που επίσης παρατηρείται στο νότιο
ημισφαίριο και οφείλεται ουσιαστικά
στην ύπαρξη του μαγνητικού πεδίου της
Γης, την κίνηση φορτισμένων σωματιδίων σε αυτό και το φως που εκπέμπεται
κατά την αλληλεπίδρασή τους με την
ατμόσφαιρα.
Της Φιόρης-ΑνΑςτΑςιΑς
ΜετΑλληνόύ
7
Η ουράνιά θάλάσσά του ποιΗτΗ
Μέσα από
το έργο του
Νίκου Καββαδία
ονειρεύομαι
τον ουρανό του
ποιητή απέραντο,
γοητευτικό και
μυστηριώδη.
Τη μία ξάστερο
και λαμπερό, την
άλλη σκοτεινό
και τρικυμιώδη.
Σαν τη θάλασσα
που αγάπησε.
Την πολύμορφη
και άγρια
θάλασσα.
Την παρήγορη
και μελαγχολική.
Τη θάλασσα
του ουρανού
και της γης που
δυσκολεύεται
ο ορίζοντας να
διαχωρίσει
«Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φεγγάρι»
«Τη νύχτα οι ναύτες κυνηγάνε το φεγγάρι»
«ο καπετάνιος μας κοιτάζει το φεγγάρι
που ‘ναι θολό και κατακόκκινο σαν
αίμα».
Το φεγγάρι το παρατηρούμε κόκκινο, όταν βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα, είτε στην ανατολή, είτε στη δύση
του. Το κόκκινο χρώμα οφείλεται στην
ατμόσφαιρα της Γης η οποία σκεδάζει το φως που έρχεται από τη Σελήνη.
Απορροφάται έτσι το κυανό χρώμα, ενώ
το κόκκινο διαπερνά την ατμόσφαιρα
και ο παρατηρητής βλέπει κόκκινο το
φεγγάρι χαμηλά στον ορίζοντα. Το ίδιο
ισχύει και για τον ήλιο στην ανατολή
του και στο ηλιοβασίλεμα. Το μέγεθος
και η πυκνότητα των σωματιδίων της
ατμόσφαιρας (σκόνη, σωματίδια, ρύποι
κ.ά.) καθορίζουν την ένταση του φαινομένου και τον χρωματισμό της Σελήνης
στην ανατολή ή τη δύση της.
«Ο Αλτεμπαράν ψάχνει να βρει μες
στα νερά
το παλινώριο που τον γέλασε δυο
κάρτες»
Ο Αλντεμπαράν όπως προαναφέραμε είναι το λαμπερότερο αστέρι στον
αστερισμό του Ταύρου. Πρόκειται για
έναν κόκκινο γίγαντα, σε απόσταση
περίπου 65 ετών φωτός από τη Γη.
Με αφορμή τους παραπάνω στίχους
μπορούμε επίσης να σχολιάσουμε τον
τρόπο που οι ναυτικοί υπολόγιζαν τις
συντεταγμένες ενός αστέρα.
Για να προσδιορίσουμε τη θέση ενός
αστέρα στην ουράνια σφαίρα χρησιμοποιούμε τις λεγόμενες οριζόντιες συντεταγμένες: το αζιμούθιο και το ύψος.
Το αζιμούθιο μετράται με τη διόπτρα, ή
το παλινώριο κατά τη ναυτική ορολογία. Το δε ύψος μετράται με τον εξάντα.
Γνωρίζοντας τις συντεταγμένες ενός
αστέρα, μπορούμε να υπολογίσουμε τις
συντεταγμένες του τόπου που βρισκόμαστε, καθώς και να προσδιορίσουμε
το σφάλμα μιας πυξίδας.
Η πυξίδα φέρει μια βελόνα που
αντιλαμβάνεται το μαγνητικό πεδίο
της Γης, καθώς και ένα ανεμολόγιο.
Το ανεμολόγιο είναι ένας δίσκος που
αναπαριστά τον ορίζοντα και η περιφέρειά του υποδιαιρείται σε 360ο. Εχει
δύο διαμέτρους κάθετες, τα άκρα των
οποίων καθορίζουν τα σημεία του ορίζοντα: Βορρά, Νότο, Ανατολή και Δύση.
Υπάρχουν τα ανεμολόγια πυξίδας και
τα ανεμολόγια ναυτικού χάρτη που
βρίσκονται τυπωμένα σε κάθε ναυτικό χάρτη. Η ναυτική πυξίδα ξεκίνησε
αρχικά με τις 4 υποδιαιρέσεις (Β, Ν, Α
και Δ) και στη συνέχεια προστέθηκαν οι
ενδιάμεσες ενδείξεις (ΒΑ, ΒΔ, ΝΑ, ΝΔ).
Οι άνεμοι που αντιστοιχούν στις βασικές ενδείξεις του ναυτικού ανεμολογίου
είναι οι: Μαΐστρος (ΒΔ), Λεβάντες (Α),
Γαρμπής (ΝΔ), Πουνέντες (Δ), Γραίγος
(ΒΑ), Σιρόκος (ΝΑ), Τραμουντάνα (Β)
και Οστρια (Ν).
Στην Ευρώπη η ναυτική πυξίδα, καθώς εξελίχθηκε, απέκτησε κλίμακα 32
υποδιαιρέσεων. Οι «δυο κάρτες» στις
οποίες αναφέρεται ο Νίκος Καββαδίας
είναι δύο από τις υποδιαιρέσεις αυτές.
Αυτό είναι και το σφάλμα της πυξίδας,
με αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον στίχο,
να χάσει και ο Αλντεμπαράν τον προσανατολισμό του.
«Μα τα γαλόνια ξέφτισαν
και σχίστηκε η στολή,
τα ωραία του τα ρούχα επούλησε,
την πέτσινή του τσάντα,
κι ένα εργαλείον εκράτησε μοναχά,
ναυτικό,
τ’ όργανο εκείνο που μετράν τον ήλιο,
τον εξάντα.
Η στενοχώρια και το αλκοόλ
δουλεύοντας σιγά,
μέρα τη μέρα σ’ ένα χαίνον χάσμα
τον ωθούσαν.
Τρελάθηκε.
Τον πείραζαν στους δρόμους τα
παιδιά,
Κι οι ψείρες πάνω στα ξανθά του
γένια επερπατούσαν.
Οταν ο ήλιος φλόγιζε τον αττικό
ουρανό,
αυτός με τον εξάντα του
στο χέρι εξεκινούσε,
το ύψος γοργά υπολόγιζε
σε μια μαούνα ορθός,
κι ύστερα αισχρά μουντζώνοντας
τον ήλιο, εβλαστημούσε.
Μα κάποια μέρα βλέποντας
με τ’ όργανο ψηλά,
έφυγε για το σκοτεινό λιμάνι
του θανάτου,
ενώ σιγά σαν πάντοτε,
φαιδρός και φλογερός,
ο ήλιος την κανονική διέσχιζε
τροχιά του».
Το ύψος του ήλιου, ή όποιου άλλου
αστέρα, είναι η γωνία που τον παρατηρούμε πάνω από τον ορίζοντα. Το
μετράμε με αρχή τον ορίζοντα του τόπου
από 0ο ως 90ο βόρεια και από 0ο ως 90ο
νότια, με τα ναυτικά όργανα του εξάντα
και του οκτάντα, ο οποίος υπήρξε προγενέστερο όργανο. Και τα δύο όργανα
μετρούν τη γωνία της προσπίπτουσας
φωτεινής ακτίνας ενός αστέρα σε σχέση με τον ορίζοντα, με τον οκτάντα να
μετρά μέχρι 90ο γωνία και τον εξάντα
έως 120ο. Ο εξάντας εφευρέθηκε τον 18ο
αι. αντικαθιστώντας ένα παλαιότερο
όργανο, τον αστρολάβο.
Ο γερμανός εμποροπλοίαρχος Χένρυ Φλέτσερ, όπως σημειώνει ο Νίκος
Καββαδίας στην ποιητική του συλλογή
Μαραμπού, εξόκειλε στον Ματαπά με το
φορτηγό «Σχελδ», γιατί λόγω ομίχλης
δεν μπόρεσε επί μέρες να κατεβάσει
τον ήλιο με τον εξάντα. Τρελάθηκε και
πέθανε στον Πειραιά από ηλίαση.
Στους παραπάνω στίχους διαβάζουμε
για τον πλοίαρχο Φλέτσερ που υπολογίζει το ύψος του ήλιου με τον εξάντα. Ή
στη γλώσσα των ναυτικών, «μετρά τον
ήλιο» ή «κατεβάζει τον ήλιο». Μέσα από
το έργο του Νίκου Καββαδία, ονειρεύομαι
τον ουρανό του ποιητή απέραντο, γοητευτικό και μυστηριώδη. Τη μία ξάστερο
και λαμπερό, την άλλη σκοτεινό και τρικυμιώδη. Σαν τη θάλασσα που αγάπησε.
Την πολύμορφη και άγρια θάλασσα. Την
παρήγορη και μελαγχολική. Τη θάλασσα
του ουρανού και της γης που δυσκολεύεται ο ορίζοντας να διαχωρίσει.
«Μακριά, πολύ μακριά να ταξιδεύουμε,
κι ο ήλιος πάντα μόνους να μας βρίσκει»
«Τα βράδια, βάρδια κάνοντας,
θα λέγαμε
παράξενες στη γέφυρα ιστορίες
για τους αστερισμούς,
ή για τα κύματα,
για τους καιρούς, τις άπνοιες,
τις πορείες».
Η Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού είναι αστροφυσικός
Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, εθνική συντονίστρια
διάχυσης αστρονομίας της Διεθνούς Αστρονομικής Ενωσης
ΑΡΧΕΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Ν. ΚΑΒΒΑΔΙΑ
Ο Νίκος Καββαδίας σε ένα από τα ταξίδια του ως ασυρματιστής, με το τατουάζ
μιας γοργόνας να διακρίνεται στο αριστερό του χέρι - Πηγή : tanea.gr